З.БАТЦЭЦЭГ
Аравдугаар сарын 13-нд Маргарет Тэтчерийн мэндэлсний 100 жилийн ой тохиож байна. Тэрээр Их Британийн Ерөнхий сайдын албыг хашиж байсан анхны эмэгтэй гэдгээрээ алдартай. Түүний зөвлөгчид нь Нобелийн шагналтан мөн дэлхийд алдартай жүжигчин байсан гэдэгийг хүммүс бараг мэддэггүй. "Коммерсант" сонин М.Тэтчерийн түүхийг судалж үзээд хүмүүсийн тийм ч сайн мэддэггүй, гэхдээ хуваалцахад хангалттай гэж үзсэн хэд хэдэн баримтыг олж мэдэв.
Британийн зохиолч, жүжигчин Стивен Фрай "The Daily Telegraph" сэтгүүлд бичсэн эссэнийхээ нэгэнд сонины нийтлэлийг "Маргарет Тэтчер" гэсэн үгээр эхлүүлбэл хүн бүр сонинг авч уншина гэж бичжээ. Сэр Стивен бол М.Тэтчерийн шүтэн бишрэгч биш учраас түүнийг нэг талыг барьсан гэж буруутгаж болохгүй. Тэр зүгээр л нэг баримтыг хэлж байна. Маргарет Тэтчерийн ололт амжилтыг эерэг ч бай, сөрөг ч бай хүн бүр сайн мэддэг. Хувьчлал. Үйлдвэрчний эвлэлийг устгах. Ирландын терроризмын эсрэг цуст ялалт. Аргентинтай дайн хийж, ЗСБНХУ-ыг задлахад Рональд Рейганд тусалсан. Гэхдээ Маргарет Тэтчер зүгээр нэг амжилттай төрийн зүтгэлтэн байсангүй. Тэр бас эрдэмтэн, өөртөө итгэлгүй улстөрч, гэрийн эзэгтэй байсан.
М.Тэтчер болон зөөлөн зайрмаг
Маргарет Хилда Тэтчер (тэр үед Робертс) хүнсний үйлдвэрлэлээр мэргэшсэн химичээр бэлтгэгдсэн. Тэрээр Оксфордод эрдмийн зэрэг хамгаалсан. Түүний их сургуулийн багш нь агуу химич, Нобелийн шагналт Дороти Ходжкин байв. М.Тэтчерийг нэлээд дунд зэргийн эрдэмтэн гэж үздэг ч Д.Хожкин өөрөөр бодож байсан. Тэрээр 30,000 хүн амтай Линкольнширийн Грантхэм хотын дэлгүүрийн эзний охиныг Оксфордод элсэн орж, гэр бүлээсээ анхны дээд боловсрол эзэмшсэн гэж үнэлжээ. Д.Ходжкин, М.Тэтчер хоёр улс төрийн эсрэг үзэлтэй байсан ч насан туршдаа сайн харьцаатай байсан.
М.Тэтчерийн шинжлэх ухааны карьер тийм ч удаан байсангүй. Маргарет 1947 онд сургуулиа төгсөж, 1951 онд гэрлэж, шинжлэх ухаанаа орхиж, улс төр, хуулийн чиглэлээр хөөцөлдөв. Ирээдүйн ерөнхий сайдын химийн судалгааны оргил нь J Lyons компанид зориулсан зөөлөн зайрмаг дээр хийсэн ажил байв. Зөөлөн зайрмаг бүтээх даалгавар байгаагүй харин түүний бүтцийг хадгалахын зэрэгцээ хүчилтөрөгчөөр баяжуулах байв. Энэ нь үйлдвэрлэлийн зардлыг мэдэгдэхүйц бууруулах болно.
Олон шинжээчид түүний энэ ажилд оролцсон нь бүхэлдээ зохиомол биш юмаа гэхэд хэтрүүлсэн гэж мэдэгджээ. Гэсэн хэдий ч М.Тэтчер Хатан хааны нийгэмлэгийн гишүүн (шинжлэх ухааны академитай тэнцэхүйц) цорын ганц Британийн Ерөнхий сайд хэвээр байна.
М.Тэтчер ба театр
Хэрэв Английн агуу жүжигчин Лоренс Оливье байгаагүй бол Маргарет Ерөнхий сайд болж, тийм чадварлаг хэлэлцээрч болохгүй байх байсан. Тэрээр Консерватив намын гишүүн байсан бөгөөд 1979 оны сонгуульд ялсныхаа дараа түүнд баяр хүргэсэн захидал хүртэл бичиж байжээ. Гэсэн хэдий ч тэдний харилцаа зүгээр л захидал солилцохоос илүү байв. М.Тэтчер төрсөн цагаасаа нэлээд тааламжгүй хоолойтой байсан. Түүний сонгуулийн кампанит ажилд оролцсон олон хүмүүс энэ дуу хоолой сонгогчдыг түүнээс холдуулна гэдэгт итгэлтэй байв. Түүний ахлах зөвлөх Оливьег таньдаг байсан бөгөөд түүнтэй санаа зовнилоо хуваалцжээ. Тэрээр ярианы дасгалжуулагчдаа санал болгов. Зургаан долоо хоног үргэлжилсэн бэлтгэлийн дараа М.Тэтчер дуугаа бага зэрэг намсгаж, түүний өнгө аяс илүү итгэлтэй, бүр ятгах чадвартай болжээ. Энэ нь түүний сонгуулийн кампанит ажилд тус дөхөм болсон бөгөөд хожим нь Ерөнхий сайдаар ажиллаж байх хугацаандаа ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн. Ажлынхаа төлөө багш 37.80 фунт стерлинг авчээ.
Энэ нь Оливье М.Тэтчерт тусалсан анхны тохиолдол биш юм. Анх 1971 оноос эхлэлтэй.Тэтчер тухайн үед Боловсрол, шинжлэх ухааны сайд байсан. Хэзээ нэгэн цагт тэрээр өөрийн харилцааны ур чадварын талаар ямар нэг зүйл хийх хэрэгтэй гэж шийдсэн бөгөөд Оливье түүнд мастерийн таван хичээл заажээ. 2005 оны 1-р сард Британийн Радио 4 энэ түүхэд зориулсан "Ларри Мэггитэй уулзах үед" хэмээх радио жүжгийг цацав.
Маргарет 1950 онд анх парламентад нэр дэвшсэн. Бүх зүйл түүний талд байсан юм шиг санагдав. Тэр тийм ч сайн ярьж байгаагүй ч залуухан, дур булаам, тойрогт нэр дэвшсэн цорын ганц эмэгтэй байсан. Гэвч тэр ялагдсан. Жилийн дараа ээлжит бус сонгууль болж, тэр дахин нэг тойрогт, нөгөө л Хөдөлмөрийн намын нэр дэвшигчид ялагдсан. Өөр ямар ч улстөрч хоёр дахь ялагдлын дараа болих байсан. Дараагийн хэдэн жил Маргарет улс төрөөс хол байв. Тэр үед тэрээр амжилттай бизнесмэн Денис Тэтчертэй гэрлэж, овог нэрээ сольж, Марк, Кэрол хэмээх ихэр хүүхдүүдийг төрүүлж, хуулийн мэргэжил эзэмшсэн юм. Үүний дараа л тэр улс төрд эргэн орсон. Тэр 1959 оны Лондонгийн Финчли тойргийн сонгуульд ялалт байгуулж, насан туршдаа энэ тойрогоо төлөөлж байсан.
М.Тэтчер ба хүүхдүүд
Дэлхийн бусад улс орнууд юу ч гэж хэлэхээс үл хамааран Британид Маргарет Тэтчерийг "Сүүний хулгайч Тэтчер" гэж нэрлэдэг. Учир нь 1970 онд консерваторууд засгийн эрхэнд гарч, М.Тэтчер Боловсрол, шинжлэх ухааны сайдаар томилогдсон. Түүний энэ албан тушаалын анхны үйлдэл нь яамны зардлыг танах явдал байв. Тэрээр энэ асуудалд шинжлэх ухааны үүднээс хандсан. Тэрээр сургуулийн үндсэн үйл ажиллагаа болох боловсролын үйл ажиллагаатай холбоотой зардлыг танахаас татгалзав. Харин бусад зардлаа танахад анхаарлаа хандуулсан. Черчиллийн санаачилсан бага ангийн сурагчдад үнэ төлбөргүй сүү өгдөг байсныг хүртэл хассан. Маш том дуулиан дэгдсэн. Тэтчер үүнийг цуцалснаар хүүхдүүд сүү авахаа болино гэсэн үг биш, харин сургуулиуд зүгээр л төлбөрөө төлөх ёстой гэж хэлсэн нь буруу байсан. Ахлах ангийн хүүхдүүдэд үнэ төлбөргүй сүү өгөхийг зогсоосноор Хөдөлмөрийн намын эхлүүлсэн зүйлийг зүгээр л үргэлжлүүлж байна гэж тайлбарласан нь буруу байв. Долоон нас хүртэлх бага насны хүүхдүүд сургуульд сурсан эсэхээс үл хамааран сүүг үнэ төлбөргүй авдаг гэдгийг тэр дэмий л санууллаа. Сөрөг хүчний сонинууд, дараа нь парламентад түүнийг "Сүү хулгайч Тэтчер- Thatcher the Milk Snatcher" гэж нэрлэж эхлэв.
1976 онд Тэтчер Консерватив намын даргаар сонгогдох үед түүнийг ЗХУ-ын “Красная звезда” сонинд нийтэлсэн сурвалжлагадаа “төмөр хатагтай” хэмээн нэрлэжээ. Таймс сонины Москва дахь сурвалжлагч уг нийтлэлийг олж мэдээд уншигчидтайгаа хуваалцжээ. Энэ хоч тэр цагаас хойш дэлхий даяар тархсан.
Дашрамд дурдахад, Британид шинэ хоч нь их алдартай байгаагүй. Энэ нь маш өргөн хүрээний хүмүүсийн дургүйцсэнтэй холбоотой бололтой. Тэдний хэлснээр энэ тойрогт Ерөнхий сайдаа томилсон хатан хаан Елизабет ч багтсан байна. Гэсэн хэдий ч энэ нь олон нийтэд ил тод байгаагүй. Түүгээр ч барахгүй хоёр хатагтай харилцаагаа маш сайн гэдгийг батлахын тулд бүх хүчээ дайчлан ажилласан. Жишээлбэл, нэгэн удаа камерууд Элизабет болон түүний ерөнхий сайд хоёрын хошин яриаг харуулсан байдаг. Хатан хаанд Тэтчерийн мэхийн ёслох нь таалагдаагүй бөгөөд тэрээр өөрөө инээдээ барьж ядан хэрхэн мэхийх ёстойг түүнд харуулсан юм.
М.Тэтчер ба жендэр
1979 онд Маргарет Тэтчер Ерөнхий сайдын албан тушаалд орсныхоо дараахан Японы засгийн газраас ер бусын санал хүлээн авчээ. Тэтчер Токиод болох "Их 7"-ын дээд хэмжээний уулзалтад оролцох байсан. Их7-ийн дээд хэмжээний уулзалтад оролцох анхны эмэгтэйг юу хийх, хэрхэн хүлээж авахаа сайн мэдэхгүй байгаа Япончууд түүнд 20 каратэчин бүсгүйг бие хамгаалагчаар санал болгожээ. "Хэрэв бусад төлөөлөгчдөд тус бүр 20 каратегийн мэргэжилтэн санал болговол Ерөнхий сайд татгалзах зүйлгүй. Гэхдээ тэрээр ямар нэгэн байдлаар онцлохыг хүсэхгүй байна. Өмнө нь ч, ирээдүйд ч түүний хамгаалалтанд эмэгтэй офицерууд хэзээ ч байгаагүй, байх ч үгүй" гэж япончуудад өгсөн хариуд дурджээ. Их Британийн Засгийн газрын нарийн бичгийн дарга болон түүний Японы сайд нарын уулзалтын үеэр энэ асуудлыг мөн тусад нь хөндсөн байна. "Тэр хатагтай Тэтчер дээд хэмжээний уулзалтад эмэгтэй хүний хувиар бус Ерөнхий сайдын хувиар оролцоно гэж мэдэгдсэн".
М.Тэтчер Ерөнхий сайдаар томилогдохоосоо өмнө өгсөн ярилцлагадаа хэзээ нэгэн цагт эмэгтэй хүн Их Британийн Ерөнхий сайд болно гэдэгт итгэхгүй байгаагаа хэлжээ. Тэр өөрийнхөө буруу гэдгийг нотолсоныхоо дараа түүнийг сул дорой мэт харагдахаас айсан тул асуудлыг хүчтэйгээр шийдэхэд хэтэрхий бэлэн байна гэж буруутгав. Энэ нь уурхайчдын ажил хаялт, Америкийн цөмийн зэвсгийг тус улсад байршуулахыг эсэргүүцсэн жагсаалыг дарах үеэр болсон юм. Лондон дахь Ираны элчин сайдын яамыг бүлэг алан хядагчид эзлэн авсны дараа М.Тэтчер хүч хэрэглэхээр шийджээ. Элчин сайдын яам руу цэргийн тусгай хүчнийхэн дайрсан. Эцэст нь М.Тэтчер 1982 онд Британийн Фолкландын арлуудыг булаан авсан Аргентины эсрэг ажиллагаа явуулах шийдвэрийг бараг биечлэн гаргажээ.
М.Тэтчер ба гал тогоо
Маргарет Тэтчер Даунинг стритийн 10 тоотод амьдарч байхад тогооч байгаагүй. Тэрээр нөхөр Денисдээ орой болгон хоол хийж өгдөг байжээ. Засгийн газрын гишүүдийн хэн нэг нь тэднийд оройтвол тэр хоол хийж өгдөг байв. Гадаад зочдыг хүртэл хоолоороо дайлсан байдаг. Тэрээр өглөөний цайнд төдийлөн анхаарал хандуулдаггүй байсан бөгөөд бэрсүүт жүрж, хоёр өндөг идэхийг илүүд үздэг байв.
Ерөнхий сайд сэтгүүлчдийг гал тогоондоо хүлээн авах дуртай байсан бөгөөд тэндээ баяртай зургаа татуулж байсныг хэлэх нь зүйтэй болов уу. Тэгээд нэг удаа түүний гал тогоонд кино зураг авалт хийсэн. 1981 онд гарсан Бондын тухай кинонд Их Британийн Ерөнхий сайдыг Даунинг Стрит дэх өөрийн гал тогоонд нь үзүүлжээ. Тэр бас гал тогооны өрөөнд туршилт хийх дуртай байв. Найзуудынх нь хэлснээр тэрээр хоол хийх бүх дүрэм журмын дагуу нэгтгэж болохгүй орц найрлагыг хялбархан хослуулж, тэр ч байтугай сайн үр дүнд хүрсэн байна. Мөн хүнсний үйлдвэрт ажиллаж байсан химич хүний хувьд лаазалсан бүтээгдэхүүнд хүндэтгэлтэй ханддаг байв. Түүний жинхэнэ гал тогооны зургуудын нэгэнд нь лаазалсан шош, жигнэсэн мах, компот зэргийг харуулдаг.
Маргарет, Денис Тэтчер нарыг Даунинг стритэд нүүж ирэхэд хүүхдүүд нь аль хэдийн том болж, бие даан амьдарч байжээ. Хүүдээ их хайртай мөн Маргарет насан туршдаа нөхөртөө хайртай байсан юм. Гэвч тэрээр охин Кэролоос зайгаа барьдаг байв. Гэсэн хэдий ч М.Тэтчерийн үйлчлэгчид дурссанчлан зөвхөн Кэрол л ээж дээрээ байнга ирдэг байсан (нөхөр Денис 2003 онд нас барсан), харин Марк Тэтчер гэрт ховорхон үзэгддэг, хол байдаг байв.
Тэтчерийн ерөнхий сайдын албан тушаалаас хүчээр огцорсон нь (Консерватив намын дарга нар түүнийг намын даргын суудлаас нь буулгаснаар "ордоны эргэлт"-ийн үр дүнд тэрээр албан тушаалаа алдсан. Энэ нь түүнийг ерөнхий сайдын албан тушаалаас автоматаар огцроно гэсэн үг) түүнийг шууд утгаараа цочролд орсныг түүний туслахууд дурссан байдаг. Түүгээр ч барахгүй тэрээр гал тогооны өрөөг маш сайн мэддэг байсан ч бусад энгийн зүйлийг хийх чадваргүй байсан нь тогтоогджээ. Тэр олон арван жилийн турш зүгээр л утсаа аваад яриа, факс илгээдэг байсан тул одоо яаж дуудлага хийхийг ойлгохгүй байв.
М.Тэтчер ба баяр
Магадгүй Маргарет Тэтчерийг зүгээр нэг хайрлаад зогсохгүй шүтэн бишрүүлдэг цорын ганц газар бол Фолкландын арлууд байж болох юм. Тэд жил бүр тэнд онцгой баяр буюу Маргарет Тэтчерийн өдрийг тэмдэглэдэг. Энэ нь ойлгомжтой. Фолкландууд Их Британиас дэндүү хол оршдог тул оршин суугчид нь Британийн Тэтчертэй холбоотой асуудалд онцгойлон санаа зовдоггүй. Ажил хаялт, хувьчлал, санал асуулгын татвар зэрэг нь арлынхны хувьд хоосон яриа юм. Гэвч тэдний хэн нь ч түүний ачаар л Аргентины эрхшээлээс ангижирч байгаагаа мартаагүй бололтой. Аргентин улс Фолкландын эзэмшлийн талаар удаан хугацааны турш маргаантай байсан. Тус улс эдийн засгийн аймшигт хямралд нэрвэгдэж, эрх баригч хунта ганхахад хүргэсэн тул цэргийнхэн ялалт байгуулсан жижиг дайнаар байр сууриа бэхжүүлэхээр шийджээ. 1982 оны 4-р сарын 2-нд Аргентины цэргүүд арлууд дээр бууж, эзлэн авчээ. Тооцоолол нь энгийн бөгөөд тэнэг юм шиг санагдсан. Фолкландууд Аргентинаас 500 км, Их Британиас бараг 13 000 км зайд оршдог. Их Британи олон британичуудын мэддэггүй газар нутгийг эргүүлэн авахын тулд Аргентин, АНУ-тай харилцаагаа сүйтгэхийг хүсэхгүй байна.
Гэсэн хэдий ч М.Тэтчер өөрөөр шийдсэн. Түүний тушаалаар жинхэнэ армдыг цуглуулж, арлуудыг чөлөөлөхийн тулд Өмнөд Атлантын далай руу илгээв.
Үүний зэрэгцээ М.Тэтчер Чилийн цэргийн дарангуйлагч Аугусто Пиночеттэй тохиролцоонд хүрч, Британийн нисэх онгоцуудад өөрийн агаарын баазыг ашиглахыг зөвшөөрсөн (Чили, Аргентины цэргүүд хэзээ ч ойлголцож байгаагүй). Мөргөлдөөн хоёр сар гаруй үргэлжилсэн. Хоёр талаас 1000 орчим хүн амь үрэгдэж, 2000 гаруй хүн шархаджээ.
Арлуудыг 1982 оны 6-р сард эцэслэн чөлөөлөв. Түүнээс хойш тэнд хоёр баяр тэмдэглэдэг болсон: Чөлөөлөх өдөр (6-р сарын 14), Маргарет Тэтчерийн өдөр (1-р сарын 10). Энэ өдрийг сонгосон шалтгаан нь 1983 оны энэ өдөр Маргарет Тэтчер арлууд руу анхны бөгөөд цорын ганц айлчлалаа хийсэн. Үүний зэрэгцээ тэрээр арлын ард түмний өөрийгөө тодорхойлох эрхийг бүх талаар хамгаална гэж тангараглав. Их Британид Фолклендийг чөлөөлсөнийг сайшаасан ч энэ үйл явдал үндэсний баяр болж чадаагүй юм.
Найман жил гаруйн дараа түүнийг доод албан тушаалтнууд нь огцруулж, Жон Майжор Ерөнхий сайд болно. Тэрээр дахин бараг 23 жил амьдраад 2013 оны 4-р сарын 8-нд 87 насандаа Лондонд Ритц зочид буудалд нас барсан байна. Түүнийг оршуулах ёслолыг Гэгээн Паулын сүмд цэргийн хүндэтгэлтэйгээр хийжээ. Хатан хаан Элизабет, хунтайж Филипп нар оролцов. Түүний чандрыг Челси хааны эмнэлэгт нөхрийнх нь хажууд оршуулжээ.
Эх сурвалж: polit.mn