Д.АРИУН

Лев Николаевич Толстой өнөөгийн ОХУ-ын Тула мужийн Ясная Поляна хэмээх газар үе залгамжилсан угсаатны гэр бүлд 1828 оны есдүгээр сарын 9-нд мэндэлжээ. Лев Толстойн зохиол бүтээл Хаант Орос Улсын үед 10 хэлээр 10 сая гаруй хувь; ЗХУ-ын үед (1918-1986 онд) 3199 удаа, 436,3 сая хувиар 114 хэлээр хэвлэгдсэн гэдэг тоо баримтыг 2020 онд “Анна Каренина” зохиолоос сэдэвлэн жүжиг бичсэн зохиол-орчуулагч Н.Пүрэвдагва тус жүжигт зориулсан сэтгүүлд бичсэн байна. Олон хэвлэлийн газраас гаргасан мэдээлэл тоогоор Лев Николаевич түүхэнд ном нь хамгийн их эргэлттэй байсан шилдэг 15 зохиолчийн тоонд багтдаг. Polit.mn сайт “Төрсөн өдөр” буландаа энэ цаг үед ч бүтээлүүд нь уншигчдын эрэлт сонголт болж, уншигчтай хэвээр байгаа Лев Николаевич Толстойн намтар түүхийг сонирхуулж байна. 

*** *** ***

Язгууртны гэр бүлд төрсөн Толстой эрт өнчирчээ. Түүнийг хоёр нас хүрээгүй байхад ээж нь нас барж, есөн настайдаа аавыгаа алдсан. Тиймээс Толстойн таван хүүхдийн асран хамгаалагч нь тэдний авга эгч Александра Остен-Сакен байв. Хоёр том нь Москва руу нагац эгч рүүгээ нүүж, бага нь Ясная Полянадаа үлджээ. 1841 онд Александра Остен-Саккен нас барж, хүүхдүүд Казаньд авга эгч Пелагея Юшкова руу нүүжээ. Энд ирээд гурван жилийн дараа 1844 онд Лев Толстой нэр хүндтэй Казанийн их сургуульд элссэн байна. Гэвч сургуулиа төгсөлгүй орхин орон нутагтаа ирэн газар тариалан эрхэлж хэдэн жил суужээ. Энэ хооронд зугаа цэнгэлээс гадна  өөрийнхөө мэдэж суралцах зүйлийн төлөвлөгөөг хэл, түүх, анагаах ухаан, математик, газарзүй, хууль, хөдөө аж ахуй, байгалийн шинжлэх ухааныг судлах гэж гаргаж, бас бичих гэж оролдож байсан гэж түүний намтар судлаачид бичсэн байдаг.

Нэг хэвийн энэ амьдрал нь 1951 онд цэрэгт явснаар өөрчлөгджээ. Энэ өөрчлөлт хийх боломж нь түүний ах Николай Ясная Поляна хотод ирсэнтэй холбоотой байдаг. Тэр үед дайн болж байсан Кавказад алба хааж байсан ахтайгаа Лев Толстой нийлэхээр шийджээ. Тэрээр алба хаахаар Кавказ руу явж, тэр үеийн үзсэн харсанаасаа сэдэвлэн “Казахууд”, “Балчир нас” зэрэг хэд хэдэн өгүүллэг бичсэн байна.

1852 оны долдугаар сард Толстой гар бичмэлээ “Современник” сэтгүүлд илгээжээ. Ингэхдээ тус сэтгүүлийн редактор Н.Некрасовт  "...Би таны шийдвэрийг тэсэн ядан хүлээж байна. Энэ нь намайг дуртай ажлаа үргэлжлүүлэхэд урам зориг өгөх юм уу, эсвэл эхлүүлсэн бүхнээ шатаахыг албадах болно " гэсэн захидал хавсаргасан гэдэг. Шинэ зохиолчийн бүтээл сэтгүүлийнхэнд таалагдсан бөгөөд удалгүй "Хүүхэд нас" сэтгүүлд нийтлэгджээ. Үүнээс урам авсан зохиолч үргэлжлүүлэн бичиж, 1854 онд "Современник" сэтгүүлд  “Хүүхэд нас” хэмээх хоёр дахь өгүүллэгээ хэвлүүлжээ.

Л.Н.Толстой Крымийн дайн эхлэхэд тийш очин Севастополийн хамгаалалтад оролцон тулалдаж байжээ. Тэр үед төрсөн сэтгэгдэлээ “Севастополийн өгүүллэгүүд”-дээ бичсэн. “Севастополийн өгүүллэгүүд”-ийн эхнийхэд эх оронч үзэл, Оросын цэргүүдийн эр зоригийг алдаршуулж байсан бол, хоёр дахь өгүүллэг дээрээ ажиллах үед Оросын армиар бахархах сэтгэл нь алга болж, дайны хүнлэг бус байдлын тухай өгүүлжээ.

Л.Толстой 1856 оны сүүлчээр сард цэргийн албыг орхижээ. Алба хаахдаа оролцсон Крымын дайны тухай гурвалсан үнэн бодит түүхүүдийнхээ ачаар Толстой "Современник" сэтгүүлийн Санкт-Петербургийн утга зохиолын дугуйланд элссэн байна.

Дараа нь тэр Петербург хотод очин оросын алдарт сэтгэгчид, зохиолчид болох Н.А.Некрасов, Н.Г.Чернышевский нартай танилцаж, нийслэлд ирээд хэдэн зохиолоо дуусгасан боловч уран зохиолын хүрээний зарим хүмүүстэй зөрчилдөх болсон гэж намтар судлаачид үздэг. Энэ талаар өөрөө “Эдгээр хүмүүс намайг жигшин зэвүүцэж, би өөрөө ч жигшсэн" хэмээн бичиж байжээ. Тайвшрал эрсэн зохиолч 1857 оны эхээр Герман, Итали, Швейцариар аяллахаар явжээ. Тэрээр Парис, Ром, Берлин, Дрезденд зочилж, алдартай урлагийн бүтээлүүдтэй танилцаж, зураачидтай уулзаж, Европын хотуудад хүмүүс хэрхэн амьдарч байгааг нүдээр үзэж сонирхжээ. Гэвч аялал нь Толстойд урам зориг өгөөгүйг сэтгэл дундуур байгаагаа дүрсэлсэн "Люцерн"-ээс мэдэж болно гэж судлаачид үздэг байна.

Дэлхийн олон орны амьдрал ахуйтай танилцаж ирэн Ясная Поляна даа эргэж ирэн тариачдын хүүхдэд зориулан сургууль нээж, хүүхэд залуус зориулсан сэтгүүл эрхлэн гаргаж, хүүхдийн сурах бичиг хэвлэж эхэлсэн байдаг. Энэ үеэс 1805-1820 оны Орос орны хүн ардын ахуй амьдрал, зовлон жаргалыг өргөн хүрээтэй тусгасан зохиол бүтээл бичиж  эхэлсэний дотор “Дайн ба энх” дөрвөн боть алдарт роман ордог. Оросын нийгмийн бүх анги давхаргыг төлөөлөх 560 баатартай хэмээн судлаачид тоолж гаргасан байдаг. 1869 онд Толстой "Дайн ба энх"-ийг дуусгасан. Энэ ном маш их амжилтад хүрсэн. Ингэснээр 1870-аад оны эхэн үед Толстой Оросын хамгийн агуу зохиолчдын нэг гэж тооцогдох болсон байна.  

Их амжилт нэр хүндийн дараа Толстой өвдөж, эмчийн зөвлөснөөр эмчлүүлэхээр явж,  улмаар гэр бүлээрээ Самара руу аялсны дараа  тэрээр "Анна Каренина" романаа 1873 оны хавар эхэлсэн. Энэ алдарт бүтээлээ 1877 онд дуусгасан. 1878 онд анх хэвлүүлжээ.

Лев Толстойн хоёр бүтээлийг судлаачид харьцуулан “Анна Каренина”-д “Дайн ба энх”-д гардаг шиг улс үндэстнийг донсолгосон үйл явдлын талаар бичээгүй гэж байхад нөгөө нэг хэсэг нь аливаа хүнд тулгарч болох амьдралын адармаатай явдлыг цэгцтэй өгүүлэмжид оруулан бичиглэсэн сэтгэл зүйн том бүтээл гэж үнэлдэг. Харин зохиолч өөрөө “Дайн ба энх” бол өнгөрсөн цагийн түүхэн үйл явдал, харин “Анна Каренина” өнөө үеийн амьдралын тухай өгүүлж байгаа бүтээл гэж дүгнэсэн байдаг аж.

Лев Толстойн бүтээлийг судладаг, түүний тухай хэд хэдэн ном бичиж, олон бүтээлийг нь задалж, дүн шинжилгээ хийсэн оросын зохиолч, сэтгүүлч Павел Басинский “Анна Каренина” романы тухай  “Шинээр унших бүрт өөрөөр хүлээж авдаг ийм зохиол ер нь дэлхийд байхгүй болов уу. Энэ роман зохиогчоос үл хамааран өөрийн гэсэн амьдралаар амьдраад байгаа юм шиг санагддаг. Энэ бол энэ романы гайхалтай шинж чанар” хэмээн дүгнэсэн байна. Өнөө цагт кино, балет гэх мэтээр олон уран бүтээл болж байгаа  зохиол бол “Анна Каренина” роман.

Зохиолч-орчуулагч Н.Пүрэвдагва “Дэлхийн уран зохиолд, дэлхийн тэр тусмаа өрнөдийн олон орны шилдэг зохиолчдод уран бүтээлийн шинэ санаа, шийдлийн эх сургамж болсон гэж олон улсын судлаачид үнэлж дүгнэдэг. Лев Толстойн зохиол бүтээл түүний дотор “Анна Каренина” роман нь дэлхийн олон оронд тайз дэлгэцийн бүтээл болон тавигдсан. 1910-1917 он хүртэлх хугацаанд дэлхийн 34 удаа янз бүрийн улс орнуудад тайз дэлгэцийн бүтээл болон тавигдсан” гэдэг тоог гаргасан байдаг.

Лев Толстой харин “Анна Каренина”-г өөрийн шилдэг бүтээл гэж үзэж байгаагүй нь сонин. Тэр өөрийхөө гол бүтээлийг өдрийн тэмдэглэлээ гэж үзэж байсан гэдэг. Л.Толстой 18 наснаасаа эхлээд Казанийн их сургуулийн эмнэлэгт эмчлүүлээд хэвтэж байхдаа өдрийн тэмдэглэлээ бичиж эхэлсэн ба амьдралын туршдаа бичсэн тэмдэглэлүүд нь бараг 30 боть болдог. Орчин үед цахим орчинд Л.Толстойн олон эшлэл дүүрэн байдаг нь энэхүү тэмдэглэлүүдтэй нь холбоотой байдаг байна.

Монгол уншигчид Лев Толстойн зохиол бүтээлийг 1930-аад оноос хэсэгчлэн болон бүрэн эхээр нь эх хэл дээрээ уншиж эхэлсэн гэж судлаачид үздэг байна. Зохиолчийн “Дайн ба энх”, “Анна Каренина”, “Сэхээрэлт” роман; “Балчир нас нас”, “Бага нас”, “Өсвөр нас”, “Найрын дараа”, “Хажи Мурат” зэрэг бүтээл монгол хэлнээ орчуулагдан уншигчдад хүрчээ. Анна Каренина” роман манайд хэд хэдэн хүний орчуулгаар нэг бус удаа хэвлэгдэж байжээ.

Лев Толстой 1862 онд 34 настай байхдаа 18 настай Софья Берстэй гэрлэсэн бөгөөд тэд 48 жил хамт амьдарсан. Тэднийг зарим эх сурвалжид 10, заримд нь 13 хүүхэдтэй байсан хэмээн бичжээ. София бол Лев Толстойн нарийн бичгийн дарга, хуулбарлагч, албан бус редактор байсан.