Хошой аварга малчин Ховдын хоёр Насаагийнх

Нүүр

Геополитик

Хошой аварга малчин Ховдын хоёр Насаагийнх

2019-03-04

Нийтэлсэн: Админ

1 мин

ХУВААЛЦАХ

ЖИРГЭХ

Д.ОЮУНЧИМЭГ “Зууны мэдээ” сонин энэ удаагийн “Амьдралын тойрог” булангийнхаа хойморт Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн сумын Шураг багийн малчин Ц.Насанжаргалыг урилаа. Тэрээр сар шинийн өмнөхөн “Монгол Улсын Хошой аварга малчин” цол хүртсэн юм. Бид Улсын хошой аварга малчныд багын найз Ч.Цэрэнчимэдийн гэр бүлийнхэнтэй хамт зочилсон юм. Аймгийн төвд амьдардаг багын найз нь бөхийн барилдаанд хэн түрүүлсэн, аль сумын дарга шагнуулсан гээд хол ойрын сонин хачин дуулгаж, элдвийг хөөрөлдөж байлаа. Нийтлэлийн баатрын маань аавыг Д.Цэрэннадмид, ээжийг Х.Сайнбилэг гэдэг аж. Таван хүүхэдтэй айлын хоёр дахь хүү болж мэндэлсэн Ц.Насанжаргал байшин гэж юу байдаг вэ гэдгийг ч мэдэхгүй хүү анх 1964 онд сумын төв оржээ. Нэг л их цуурайтай, төвөгтэй санагдаж байсныг мартдаггүй гэсэн. Эрдэмд шамдахаас илүү мал маллана гэсэн чин хүсэл өвөртлөн 1971 онд Эвлэлийн илгээлтээр “Мал аж ахуйн үйлдвэрлэлд” томилогдож Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн сумын Социализм нэгдлийн гуравдугаар бригадад аав, ээжийн хамт хөдөлмөрийн гараагаа эхэлжээ.

Хошой аваргын цолыг төлийн дуугаар мялаажээ

Дээхнэ үед Аварга малчин боллоо гэх мэдээг 40 гаруй хоногийн дараа нутаг нугынхан, гэр бүлийнхэн нь сонсдог байсан гэдэг. Харин одоо цагт гэрлийн хурдаар л мэдээлэл түгдэг болсон нь сайшаалтай. Ц.Насанжаргалыг Монгол Улсын “Хошой аварга малчин” цол хүртлээ гэх мэдээ утсаар ирэх тэр агшинд малчны хотонд хонь хургалж төлийн дуу цангинажээ. Хошой аварга маань түмнийхээ хайр ивээлийг нутгийн зон олонтойгоо хуваалцахаар бэлтгэл базаажээ. Биднийг зочлох үед 300 гаруй зочин ирсэн. Одоо дахиад ирэх хүмүүс бий гэж байв. “Зочдын зоог гүнцгийг зэхэхээр ахлах тогоочтой баг ажиллаж байгаа” хэмээн гэрийн эзэгтэй хэллээ. Сургуулийн амралтын үе таарсан болоод ч тэр үү бага сургуулийн, цэцэрлэгийн насны хүүхдүүд бужигналдана. Тэд ч мөн үйлчилгээний багийн гишүүд гэнэ. Малчны хотонд наргиан хөгжөөнтэй, хөл хөдөлгөөн ихтэй байлаа.

Ц.Насанжаргал 1979 онд гэргийтэйгээ ханилсан гэнэ. Түүний гэргийг Ч.Насанхүү гэдэг. Долоон хүүгийн аав, ээж болсон тэднийг нутгийнхан хоёр Насаагийнх гэдэг аж. Ууган хүүДоржсум, удаах нь Доржсүрэн, Банзрагч, Алтангэрэл, Алтан-Очир, Төртүвшин, отгон хүүг нь Отгонбаатар гэдэг. Өдгөө дөрвөн хүү нь нутаг усандаа мал малладаг. Хоёр Насаа хүүхдүүддээ “Биеэ мэдвэл хүн, бэлчээрээ мэдвэл мал гэдэг юм шүү” гэж захидаг ажээ. Хүн хийж байгаа ажилдаа хэдий чинээ сэтгэл гаргаж зүтгэнэ, тэр хэрээр үр шимийг нь хүртдэг хэмээн сургадаг байна. Хошой аварга маань “Мал гэдэг маанийн үрэл юм шүү” гэлээ. Хужир гэдэг нь малыг таргалахад ташуур, турахад тушаа болдог. Нойрыг унтаж биш сэрж бардаг гээд хүүхдүүддээ захиж сургадаг бүхнийг уншигчдад ч бас хэлсэн юм. Долоон хүүтэй Насаагийнх гурван бэртэй. Хэдийгээр хүүхдүүд амьдралаа мэдэг гэдэг ч гэр бүлтэй болоосой хэмээн битүүхэн залбирч суудгаа Ч.Насанхүү хуучлав. Хөвгүүд яахав, машин бариад, мал хариулаад амьдарчихна. Охин хүүхдийг л сургуулийн бараа харуулахгүй бол гэдэг бичигдээгүй дүрэм үйлчлээд чамгүй удаж буй. Тиймээс хөдөөд бүсгүйчүүд ховор болсныг ярилаа. Гэрийн эзэн “Хүүгийн маань үеийн охид манай голд лав байхгүй. Бүгд л сургууль, соёлын мөр хөөгөөд явсан байгаа юм” хэмээн хуучиллаа.

Андуудын нөхөрлөл ба 44 жил

“Орчин цагт элдэв дуу чимээнээс мал үргэхээ больсон. Харин ч сав суулга дуугаргавал хүрээд ирдэг болсон. Хэдийгээр цаг үетэй холбож тайлбарлаж болох ч үнэн хэрэгтээ байгалийнхаа жам ёсыг алдаж байгаа хэрэг. Үүнд л санаа зовж сууна” хэмээн хуучилсан Хошой аварга малчин Ц.Насанжаргал малын бэлчээрийг ургаж төлжих, нөхөн сэргэх нөхцлийг нь алдагдуулсан учраас хомсдол үүсч байгаад халаглаж сууна. Харин түүний гэргий Ч.Насанхүү “Хүмүүс энэ талаар янз бүрийн л юм ярих юм. Казахстан улс жилд хоёр удаа ургац авдаг учраас хур тунадас оруулахгүй байна гэлцэх. Нөгөө талаар зам тавьж байгаа компани ажил хийх боломжоо бүрдүүлэхийн тулд бороо оруулахгүй байна гэх нь ч бас бий. Үнэн худлыг нь ялгах аргагүй элдэв яриа гарч байгаа нь зарим талдаа сэтгэлд сэвтэй байдаг” гэх зуур нь гэрийн эзэн “Нийгмийн хөгжлийг бид чөдөрлөж, зогсоож, өөрийн эрхшээлд нийцүүлэх ямар боломжгүй л дээ. Хамгийн гол нь байгалийн тэнцвэр алдагдаж байгаад их учир бий” гэж байлаа. Ийнхүү биднийг хөөрөлдөж суух зуур гэрийн эзэгтэй найзууд руугаа хандаж “Та хоёр минь цагаа олж иржээ” гэхэд нь Ч.Цэрэнчимэд “Танайд ирэх төлөвлөгөө байлаа. Гэтэл ИТХ-ын нарийн бичгийн дарга яриад хотоос ирсэн сурвалжлагчийг Хошой аваргынд хүргээд өгөөч гэдэг байгаа. Тэгээд л холын зочныг дайгаад танайх руу гараад давхичихлаа” гэв. Нийтлэлийн баатар андтайгаа хөөрөлдөж байна. “Чи 44 жил дарга хийж, би 46 жил мал маллаж. Ер нь даргын сэнтийгээс буулгүй явсаар тэтгэвэрт гарсан байна шүү найз минь” гэхэд нь түүний анд “Тийм шүү. Эмэгтэйчүүдийн даргаас бусдыг хийсэн байгаа юм. Төрийн буян ч сайхан шүү” гэж байлаа. Өсөхөөс өдийг хүртэл нутаг орондоо хөдөлмөрлөж ирсэн найзаараа Ц.Насанжаргал бахархаж байсан юм. “Хүн гэдэг амьтан нэг л зангаараа байж, бусадтай энгийн харилцаатай байхын эрхмийг миний найз Ч.Цэрэнчимэд харуулсан хүн дээ” гээд найзууд инээлдэж суув. Хавьд уулзаагүй хоёр найз элдвийг хүүрнэлдэнэ. Улсын хошой аварга Ц.Насанжаргал 1976 онд Ховд аймгийн Булган сум дахь Хилийн цэргийн 0130 дугаар ангид гурван жил цэргийн албыг байлдагчаар хаасан бол түүний найз Ч.Цэрэнчимэд Баян-Өлгийн отрядын Намын хорооны дарга хийж байжээ. Ийнхүү цаг хугацааны эрхээр биедээ уусан нөхөрлөж яваа андууд бие биесээрээ бахархаж явдгаа ярьж байлаа. Харин гэрийн эзэгтэй нар хүүхдүүд, ач зээ нарынхаа тухай ярилцана. Хаа сайгүй л яригдах “утас маажих” асуудал хөдөөгийн малчны хотонд ч байдаг ажээ. Нийтлэлийн баатар Ц.Насанжаргал олон зүйлд санаа чилээж явдгаа хэлсэн юм. “Энгийн хар ухаанаар харахад ирээдүй маань бүрхэг байна уу л гэж бодох юм. Адаглаад дарга нар нь хөлөө жийлцээд ажил хийхгүй. Улсынх нь өр 20 гаруй тэрбум ам.доллар гэж байх. Эцсийн дүндээ энэ бүх өр ард түмний нуруунд л үүрэгдэнэ. Арвин баялагтай газар нутгийнхаа үр шимийг хүртэхийн оронд хөрөнгө оруулалт гэх нэртэй өр төлбөрт худалдчихаад сууж байгаад нь харамсч байна” гэсэн юм. Монгол Улс хөгжих боломж бий. Хүн ам цөөтэй, байгалийн баялаг арвинтай гэх энэ байдлаа бид зөвөөр ашиглавал “Азийн бар” болох амархан байсан болов уу. Харамсалтай нь төрд гарсан хүмүүсийн олхиогүй байдал ард түмнийг туйлдуулж байна л даа. Магадгүй хөдөөгийн малчин өвгөн амныхаа зоргоор “чалчиж” гээд тоохгүй л байх. Гэхдээ л миний төрсөн нутаг, би монгол хүн учраас аливаа асуудалд санаа чилээж суудаг юм шүү дээ” хэмээн шүүрс алдав.

“Илгээлтийн эзэн”-ийг сэргээх хүсэл

Ц.Насанжаргал сонинд нийтлэгдсэн “Намын уриа эвлэлийн илгээлт”-ийг уншаад малчин болох шийдвэр гаргасан гэдэг. Түүнийг малчин болох үед нутгийн Дожоо гэх хөгшин даага өгч байж. Түүнчлэн мал дээр гарч байгаа залуусыг урамшуулдаг байсныг ч дурсав. Сүүлийн жилүүдэд малын тоо толгой өсч байна гэх. Гэтэл түүнийг нь маллах малчны залуу халаа хомсдож байгааг дуулгав. Залуу малчдыг урамшуулж, нутаг нугадаа эзэн суух малчинтай болох зорилго тавьж ажиллах хэрэгтэйг Хошой аварга малчин сануулав. “Ер нь малын тоо толгой олон байхаас илүүтэй малаас гарах бүтээгдэхүүний чанар, гарц сайн байх хэрэгтэй. Учир нь таван хошуу малын тоо толгой олон болох тусам малыг харж хариулахад хүндрэл тулгарна. Нөгөөтэйгүүр бэлчээрийн даац хэтрэхэд ч сөргөөр нөлөөлнө. Мөн ашиг шимийг нь гүйцэд ашиглаж чадахгүй байна” гэсэн юм. Орчин үед малын тоо толгой олон болох хэрээр ашиг шимийг нь гүйцэд хүртэх байдал ховордож буй гэнэ. Социалист нийгмийн үед фермийн аж ахуйг дагаад малчин өрх бүр малын үс ноос, сүү гээд гарч болох түүхий эдийг бэлтгэн нийлүүлэх норм, төлөвлөгөөтэй байсан нь өгөөжтэй байсан ажээ. Тиймээс энэ зарчмаар ажиллах нь малчиндаа ч нийгэмдээ ч хэрэгтэй гэдгийг удаан уулзалдаагүй найзууд хөөрөлдөж суулаа. Тэд “Монголын мал аж ахуй дэлхийд гайхагдсан гэж цээжээ дэлдэцгээх. Гэтэл малаас гарч болох бүтээгдэхүүнийг гадаадаас оруулж ирж байна. Үнэхээр төрийн бодлогоор малаа өсгөж, малчдаа дэмжих гэж байгаа бол малаас гардаг эцсийн бүтээгдэхүүний өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх боломжийг бүрдүүлэх хэрэгтэй” гэх зэргээр хуучиллаа. “Хаа сайгүй улс төр, эдийн засгийн бодлогын талаар ярих боловч бодит амьдрал дээр хэрэгжих нь ховор юм даг уу даа” гэхэд минь “Хөдөөний малчин юу ч мэдэхгүй холын хүний амыг хараад, хэлсэн бүгдийг нь үнэн гэж ойлгодог цаг өнгөрсөн шүү дээ хүүхээ. Малчны хотонд цахилгаан бараа, интернэтийн сүлжээ ч байдаг болсон. Бид бүхий л мэдээллийг цаг алдалгүй авч байна. Харин орчин цагийн залуус ном уншихаа больсон бололтой. Энэ маш буруу жишиг. Би ч залуу байхын ном их уншдаг байсан юм. Одоо ч гэсэн ном таарвал худалдаад авчихна. Тиймээс хүүхдүүддээ ном, сонин уншиж бай гэж л захидаг даа” гэлээ. Дутуугаа нөхөж, дундуураа дүүргэж амьдарсан он жилүүд ийн хөвөрсөөр. Монгол Улсын Хошой аварга малчин Ц.Насанжаргалын амьдралын түүхийн нэгээхэн хэсэг ийм ажээ.