Ц.МЯГМАРБАЯР   Хөвсгөл аймгийн Засаг дарга Л.Ганболдтой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.   -Танай аймгийн орлого төвлөрүүлэлт  өмнөх жилүүдээс ахисан байсан. Аймгийнхаа нийгэм эдийн засгийн үзүүлэлтээс эхлээд танилцуулна уу? -Хөвсгөл аймгийн нийгэм эдийн засгийн үзүү­лэлт бүх төвшинд  ахи­сан. Тогтвортой хөгжлийн бодлого зорилтоо хангаж байна. Манай аймаг өнөөдрийн байдлаар 133  мянган хүн амтай. Монгол Улсын хамгийн олон хүн амтай аймаг. Мөн мал сүргээр ч улсдаа тэргүүлдэг. Өнгөрсөн жилийн эцсээр 5.3 сая мал тоолуулсан бол энэ намрын урьдчилсан дүнгээр 5.9 сая мал өвөлжих мэдээлэл байна. Аймаг бие даан хөгжих, төсвийн орлогоо бүрдүүлэх талд тодорхой бодлого төлөвлөлт гаргаж хэрэгжүүлж байгаа. Аймгийн орон нутгийн орлого жил бүр тодорхой хэмжээгээр нэмэгдсэн.Цаашид хөгжихөд төсөв хүрэлцээтэй байснаар хөгжлийн гол хөшүүрэг нь болдог. Тиймээс сайн бодлогоос гадна төсөв­тэйгөө уялдуулан ажиллах нь чухал юм. 2016 онд намайг энэ ажлыг хүлээж авахад хөвсгөлчүүд есөн тэрбум гаруй төгрөгийг  төвлө­рүүлдэг байсан. Төсвөө нэмэг­дүүлэхэд хи­чээж ажилласны үр дүнд 2017 оны эцсээр 14.3 тэрбум төгрөгийн орлого төвлөрүүлсэн. Өө­рөөр хэлбэл, өмнөх оноос дөрвөн тэрбум төгрөг илүү олсон. Энэ нь арга барилаа нэгтгэж, хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлж, түүнчлэн үүрэг хариуцлагаа нэмэгдүүлж тооц­соны үр дүн юм.  Мэдээж төрийн болон төсвийн байгууллага хэм­нэлтийн горимд шил­жиж ажилласнаас гадна орон нутгийн өмчит ком­па­ниудыг ашигтай ажил­­луулах бүтэц зо­хион байгуулалт, зөв менеж­ментэд оруулсантай хол­боотой. Өмнөх жилүүдэд алдагдалтай ажиллаж бай­сан бол өнгөрсөн онд ашигтай ажиласан. Түүнчлэн баялаг бүтээгч аж, ахуйн нэгж иргэдтэй хамтарч татварын бааз суурийг нэмэгдүүлэхэд тодорхой ажлыг хийсэн. Бусад орлогын эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэх тө­сөв бүрдүүлэлтэд онцгой анхаарч ажиллав. Цаашдаа 2020 он гэхэд аймгийнхаа орлогыг 24 тэрбум төгрөгт хүргэх зорилттой. Хөвсгөл аймаг “Хөгжсөн Хөвсгөл-2030” урт хугацааны хөгжлийн бодлогоо тодорхойлж айм­гийн ИТХ-аар бат­луулж хэрэгжилтийг ханган ажиллаж байна. 2016-2020 оны Аймгийн Засаг даргын үйл ажиллагааны “Хөгжлийн хөтөч хөтөлбөр”-т гурван тэргүүлэх чиглэлийн 14 дэд хөтөлбөртэй 655 хийх ажил тусгасан.  “Хөгжлийн хөтөч хөтөлбөр” цаг үеийн байдал, орон нутгийн төсөвтэй холбогдож бүтээн байгуулалт, нийгэм халамжийн бодлого бусад ажлууд зохицуулагддаг. Улсын төсвөөс хамгийн их татаас авдаг. Цаашдаа энэ байдлаа арилгах өөрийн бие даасан бодлогыг гаргах зэргээр төсвийн орлого  бүрдүүлэлтэд онцгой анхаарч байна. -Одоогоор хэчнээн төгрөгийн татаас улсын төсвөөс авч байна вэ? -Өнгөрсөн онд 20.4 тэрбум төгрөгийн санхүүгийн дэмжлэгийг улсын төсвөөс авсан. 94 орчим тэрбум төгрөгийг өөрийн орлогод бүрдүүл­сэн. Зарлага ч ийм хэм­жээнд байгаа. Үүнд төс­вийн хуулиар  бүх бай­гуул­лагын зардлын үйл ажиллагаа хамарч буй. Засаг даргын эрхлэх ажлын хүрээнд Монгол Улсын Засгийн газраас өгч буй үүрэг даалгавар, бодлого шийдвэрийг  хэрэгжилтийг гүйцэтгэж байна. Оны эхний есөн сарын байдлаар хөтөл­бөрийн биелэлт 73.8 хувь­тай. 2017 оны аймгийн ИТХ-ын ээлжит хуралдаанаар аймгийн Засаг даргын үйл ажиллагааны биелэлтийг  55.5 хувьтай дүгнэсэн. 2018 он дуусах тийш хандаж байна. Энэ онд ялангуяа худалдан авах ажиллагаагаар төлөвлөсөн тендер болон бусад ажлаа дуусгахаар ажиллаж байна. -Хөтөлбөрт тусгасан 655 ажлаас бүтээн байгуулалт болон томоохон ажлаас дурьдвал? -Хөвсгөл аймгийн хөгжлийн бодлогод суу­рил­сан бодлого төлөв­лөлтэй уялдсан ажлууд бий. Хамгийн гол ажил аймгийн 133 мянган хүндээ чиглэсэн ажлууд тусгасан. Өнөөдрийн байдлаар 133 мянга 200 хүнтэй болсон байна. 2016 онд 129 мянган хүнтэй байсан. Хүн ам жил гаруй хугацаанд 4000-аар өссөн. Нийгэм халамжийн үйлчилгээ, тэдний амьдрах орчинг сайжруулах, урлаг, соёл спорт,эрүүл мэндийн салбарт хийгдэх ажлууд түлхүү явагдаж байна. 2020 он гэхэд аймгийнхаа бүх иргэдийг урьдчилан сэргийлэх үзлэг, оношлогоонд бүрэн хамруулан бүртгэлжүүлж нэгдсэн сантай болохоор зорьж буй. Хөдөө орон нутгийн эмнэлгүүдийг шинэ тоног төхөөрөмжөөр хангах, эмч ажиллагсдын ажиллах орчин нөхцлийг сайжруулах чиглэлээр бүх суманд парк шинэч­лэл хийж  хоёр сумын эмнэлгийг шинэ машин­тай болголоо. Мөн багийн эмч нарын 80 хувийг мотоцикльтэй болгов. Нөгөөтэйгүүр Хөвсгөл аймаг бүх салбар болон төрийн ажил үйлчилгээг стандартай болгох төлөвлөгөө гаргасан. Төрийн албан хаагчдын ажиллах нөхцөл байдлыг сайжруулах, сур­гах, дад­лага­жуулах, тоног төхөөрөмжөөр хангах чиглэлд анхаарч байна. -Хөвсгөл аймаг аялал жуулчлалын тулгуур төв болж хөгжих ёстой гэдэг? Энэ чиглэлд ямар бодлого барьж байна вэ? -Аялал жуулчлалын тулгуур аймаг болж хөгжихын тулд 2020 он хүртэл хөгжлийн хэд хэдэн бодлогын баримт бичгийг боловсруулж хөрөнгө оруулалтын үндэс суурийг тавихаар төлөвлөсөн. Аялал жуулчлалын аймаг гэдгээр өнгө төрхийг илэрхийлэх, аялал жуулчлалын стандарт тогтоох хяналт шал­галт үнэлгээний асуудлыг зохион бай­гуулж бүтээгдэхүүн ажил үйлчилгээг олон улсын жишигт хүргэх зо­рилттой. Нутгийн ир­гэ­дэд түшиглэсэн аялал жуулчлалын ээлтэй бодлогыг хэрэгжүүлснээр хүн бүхэн аялал жуулч­лалын орлогоос хүртдэг байх зарчим ба­рим­талж байна. Аялал жуулчлалын цогцол­боруудыг барьж байгуулна. Тухайлбал, Энергийн төв болох  50:100 цогцолборыг орон нутгийн хөрөнгө оруулалтаар барьж  хүлээн авах гэж байна. Түүнчлэн Хөвсгөл аймагт  Монгол Улсын  цэвэр усны гадаргын нөөц гуравны хоёр, ойн нөөцийн гуравны нэг нь байдаг. Дэлхийн нийтийн анхаарлын төвд онцгой бүс болж орсон. Энэ ч утгаар олон улсын болон дэлхийн  байгаль хамгаалах байгууллагууд энэ чиглэлээр хамтарч ажиллаж байна. Мөн Монгол Улсын Засгийн газраас байгальд түшиг­лэсэн аялал жуулч­лалыг хөгжүүлэх газар бол Хөвсгөл аймаг гэж томъёол­сон. Үүнтэй холбоо­тойгоор иргэддээ гадаад хэлний мэдлэг бо­лов­с­­рол олгох, дадлага­жуулах ажил олон төр­лөөр өрнөж байна. Жи­шээл­­­бэл,  Мөрөн, Хат­гал, Ханх сумын сур­гуульд гадаад хэлний гүнзгий­рүүлсэн сургалтыг эх­лүүл­сэн. Сургалтын тө­сөл хө­төлбөрийг дэмжиж байна. -Бүтээн байгуулалтын ажил, нэрлэсэн жилийнхээ ажилтай уялдаж байна уу? -Энэ жилийг Хөвс­гөл аймгийн ЗДТГ-аас “ Амьдрах орчныг сайж­руулж ахмад наст­наа дэмжих жил болгон зарласан.Гэхдээ энэ ажлыг 2018 онд шийдвэр­лээгүй. 2017 оны турш бэлтгэл ажлыг хангаж тооцоо, судалгаа, гүйцэтгэлийг хийсний дараа шийдвэрлэсэн юм. Энэ жил Хөвсгөл аймагт урьд өмнө байгаагүй хөрөнгө оруулалт бүтээн байгуулалтын ажил өрнөсөн. Долоон шинэ сургуулийн барилга, зургаан цэцэрлэгийн барилга, гурван хүүхдийн дотуур байрны шинэ барилга баригдаж буй. Шинэ соёлын төв, эрүүл мэндийн төв, шинэ төрийн захиргааны барилга гээд. Иргэдэд 56 тэрбум төгрөгийн нийгэм халамжийн үйлчилгээг хүргэлээ. Нийгмийн зорилтот бүлэгт тодорхой арга хэмжээ авснаар ядуурлын төвшинг буу­руулах, боловсон хүчинг мэргэ­шүүлэх гэх мэт олон арга хэмжээ зохион байгуулсан. УИХ-ын дад дарга Л.Энх-Амгалангийн санаа­чилсан” Шинэ мөрөн” хороолол хүлээн авах бэлтгэл ажил эхэлж байна. Түүнчлэн Цагдаагийн байгууллага, Шүүхийн шийдвэр гүйцэт­гэх  газрын ажилчдын орон сууц тус тус ашиглалтад орох гэж байна. Энэ жилийн тухайд нийтдээ 140 гаруй айлын орон сууц шинээр нэмэгдэнэ. Амины өвөл, зуны сууц мөн төлөвлөгдсөн. - Төрийн албан хаагчдыг тогтвор, суурьшилтай ажлуулах тал дээр ямар бодлого барьж байна. Улс орон даяар  багш, эмч, сувилагч нар ажил хаяхад оролцсон уу? -Манай аймаг 6668 төрийн албан хаагчтай. Бид нэг баг болж хамтарч ажиллаж байна. Төрийн алба, байгууллагын зүгээс, хувь хүнээс бэрхшээл тоочоод байвал их. Гэхдээ төрийн албаны тогтвортой байдал манай аймагт сүүлийн арван жил тогтвортой хадгалагдаж байгаа. Тиймдээ ч боловсон хүчний  дадлага туршлага, залгамж халаа, хариуцлагатай байдал өндөр. Сүүлийн жилүүдэд манай аймгийн Худалдан авах ажиллагааны газар, Газрын харилцаа барилга хот байгуулалтын алба, Санхүү, төрийн сангийн хэлтэс, Орон нутгийн өмчийн албад жил бүр  ажлаараа улсдаа тэргүүлдэг. Ер нь багш, эмч гэлтгүй  төрд зүтгэж байгаа бүх төрийн албан хаагчдад анхаарлаа хандуулдаг. Бүтэн жилийн турш юу хийв гэдэг бодлого төлөвлөлт хамгийн чухал. Нөгөөтэйгүүр  бүх төрийн албан хаагчдад “ЗИС”-ийн зарчим гэсэн уриалгаар ажилладаг.Энэ нь зүтгэл, итгэл, сэтгэл гэсэн үгийн хураангуй. Бүх албан хаагчтай илтгэлцлийн гэрээ байгуулсан. Энэ уриалгыг бүгд хэвшүүлж ажил­лаж буй. Энэ зарчмаар олон шинэ ажлын санаачлага гарч үр дүнд хүрсэн. Олон хүмүүс ард түмнийхээ  итгэлийг дааж ажиллаж байна. Ар гэр амьдрал ахуйд нь дэмжлэг туслалцаа үзүүлэх, хөнгөлттэй зээл тусламжид хамруулах зэргээр нийгмийн асуудлыг нь шийдвэрлэдэг. Амжилт гаргасан нэгийг нь  шагнаж, урамшуулж  дэмжих бодлогоор л ажиллаж байна даа. 500 мянгаас таван сая төгрөг хүртэл урамшуулна гэж гэрээнд тусгасан. Түмний төлөө, төрд зүтгэсэн хүч хөдөлмөр, үр шимийг хүртэх ёстой. Хүндлэлийг нь хүлээх ёстой л гэж боддог. Нийт иргэдийн 11.400 иргэн цалингийн зээлтэй. Үүнээс 78 хувийг төрийн албан хаагчид эзэлдэг. Цалингийнхаа 60-90 хувиар зээлээ төлдөг судалгаа бий. Тэд цалингаас цалингийн зээлийн хооронд явж байгаа нь харагддаг. Ар гэр нь боломжтой дажгүй сайхан болж байгаа нэгэн байна. Гэхдээ зээлтэй гээд муу амьдраад байгаа зүйл үгүй. Залуу төрийн албан хаагчид бол орон сууцны зээлтэй. Олон оюутантай ч байна. Зарим нэг нь машин авсан гээд. Бүгд өлсөөд, цангаад байгаа зүйл байхгүй. Энэ бол ялгаатай. Төрийн албан хаагчид ажилдаа эзний ёсоор ханддаг, төрдөө итгэдэг учраас манайд ажил хаялт болоогүй. Бусдыг гэсэн сэтгэлтэй өөрсдийгөө төрдөө зориулж чаддаг төрийн ал­бан хаагчид манайд олон. Төрөөс гаргасан шийд­вэрт алсын хараатай, тэв­чээр­тэй, хүлээцтэй ханд­дагаараа манай төрийнхөн давуу. 2020 он хүртэл бүх төвшинд цалинг 50 хувь хүртэл нэмэгдүүлнэ. Ахмадуудын тэтгэ­вэр тэтгэмж нэмэг­дэхээр яригдаж байна. Өнөө­дөр шууд ажил хаяс­наар асуудал шийдэгдэхгүй. Ажил хаялт бусад газар өрнөж байх үеэр багш, эмч нартайгаа уулзаж зөвшилцөх зэргээр уужуу хандаж Засгийн газрын бодлогыг дагадаг. Ер нь нэмэгдүүлэх шаард­лагатай.  2016 онд би төрийн албан хаагчдын цалинг нэмэгдүүлэх талаар Ерөнхий сайдад тодорхой саналуудыг тавьж байлаа. Одоо ч гэсэн Засгийн газрын хуралдаанд болон  бүх төвшинд илэрхийлсээр байгаа. Цаашид нэмэгдэх боломж гарна гэдэгт итгэлтэй байдаг. -Аялал жуулчлалаас орох орлого аймагт төв­­лөр­­дөггүй гэдэг байсан. Иргэдэд аялал жуулч­лалаас хүртэх бодит орло­гыг нэмэгдүүлэхэд хэр санаач­лагатай ажиллаж байна вэ? -Аялал жуулчлал, байгал орчны салбараас өнгөрсөн онд 200 сая төгрөгийн орлого төвлөрсөн. Үүний  100 гаруй сая төгрөг нь аялал жуулчлалын салбарынх. 80 гаруй сая төгрөг нь шонхор шувуу барьсны 700 сая орчим нь усны төлбөрийн орлого. Үүнийг 2016 онтой харьцуулахад нийтдээ 200 сая төгрөгөөр аялал жуулчлалын салбарын орлого нэмэгдсэн. Энэ жилийн байдлаар 100 гаруй сая төгрөг орон нутгийн санд төвлөрсөн байна. Гэхдээ орлого төвлөрүүлэлт хуулийн хүрээнд хийдэг учраас аялал жуулчлалын бодит нөхцөл байдлаас орлого төвлөрөлт хийж чадахгүй учир дутагдалтай. Аялал жуулчлалын ком­паниуд ажилчдыг түр ажилтнаар биш  тогтмол ажлын байраар хангаж нийгмийн болон эрүүл мэндийн даатгалд хам­руулс­наар бодит орлого болно.Өнөөдөр манай аймагт гэр буудал, жуулч­ны баазын үйл ажиллагаа явуулж байгаа 112 байгууллага, хувь хүн байна. Ажил авснаас хойш гурван удаагийн цогц шалгалт хийсэн. Шалгалтаар орлого төв­лө­рүүлэлт, ирсэн жуулчдын тоо, үйлчилгээ нь  тодорхой стандарт төв­­шинд хүрээгүй. Гэхдээ дарамт шахалт үзүүлэх­гүйгээр зөвлөн тусалж, дэмжиж  хамтарч сал­бараа хөгжүүлэх зорилгыг гол болгодог. Энэ шалгалтын тайланг удахгүй хэлэлцэнэ. Манай аймгийн суурь хөгжлийн тэргүүлэх салбар учраас тодорхой нарийн бодлого төлөвлөлтийг гаргаж  мастер төлөвлөгөөнд тусгаж  хэрэгжүүлэх бод­лого баримталж байна. Аймаг энэ төлөвлөгөөгөөр  2028 он хүртэл хөгжих ёстой. Жил ирэх тусам Хөвсгөл аймаг хамгийн үнэтэй газар нутаг болж байгалийн баялгаа онгон дагшинаар нь  хойч үедээ үлдээх нь бидний үүрэг. Хөвсгөлийн ард түмэн  XXI зууны хөгжлийн төвшинд хүрсэн орчинд амьдрах эрхтэй. Энэ эрхийг хангаж, иргэдээ сайн сайхан амьдруулахад төр бүхий л бололцоогоор ажиллах юм. Мөн хө­рөн­гө оруулалт, бү­тээн байгуулалтын аж­лаас илүүтэй хүн рүү чиглэсэн асуудалд онцгой анхаардаг. Тийм ч учраас манай аймаг хүүх­дэд ээлтэй аймаг. Хөвс­гөлийн хүн бүхэн хүүхэд бүрийн төлөө “За” гэж хэлж нэгддэг болсон. Намайг 2014 онд хүүхдүүд манай Хөвсгөлийн “Хүүх­дийн элч”-ээр томилж бай­сан бол энэ онд дахин сонгосон. Энэ жил ахма­дуудаа дэмжих жил бол­го­сон нь үр дүнгээ өглөө. -Арвандүгээр сард Хөвс­­гөлийн нээлттэй өд­рүүд Улаан­баатарт зохион байгуулагдана гэсэн. Энэ талаар тодруулаач? -Хөвсгөлийн нээлттэй өд­рүүд Улаанбаатар хотноо хамгийн сүүлд 2008 онд зохион байгуулж байсан юм билээ. Түүнээс хойш 10 жил болжээ. Энэ жил ирэх арваннэгдүгээр сарын 23,24,25-ны өдрүү­дэд болно. Энэ өдрүүдэд урлаг соёл, спорт, үзэс­гэлэн худалдаа, эрдэм шинжилгээний хурал гээд  олон арга хэмжээ зохион байгуулагдахаар төлөвлөж байна. Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин