Á.ÝÍÕÇÀßÀ

Íàéç á¿ñã¿éãýý çîäîæ õºíººñºí ãýõ Ã.Àëòàíõ¿¿ãèéí õýðãèéí õîõèðîã÷èéí òàëä ñòðàòåãèéí ºì㺺ëºë ÿâóóëæ áóé õ¿íèé ýðõèéí õóóëü÷ Ì.È÷èííîðîâòîé ÿðèëöëàà.

-Òà õýðãèéí õîõèðîã÷ 21 íàñòàé á¿ñã¿éí àð ãýðèéã òºëººëºí ñòðàòåãèéí ºì㺺ëëèéã óäèðäàí àæèëëàæ áàéãàà. Ø¿¿õ øèíæèëãýýíèé ä¿í ãàðààã¿é áàéõ àà?

-Îäîîãîîð ø¿¿õ ýìíýëãèéí øèíæèëãýýíèé õî¸ð äàõü çàäëàí øèíæèëãýý õèéãäñýí. Øèíýýð áàã òîìèëîãäîæ õèéñýí. Òýð øèíæèëãýýíèé ä¿í àëáàí ¸ñîîð ãàðààã¿é áàéíà. ̺ðäºí áàéöààëòûí ¿éë àæèëëàãàà ¿ðãýëæèëæ áàéíà. Òèéìýýñ áèä õ¿ëýýæ áàéíà. Ø¿¿õèéí øèíæèëãýýíèé õàðèó ÿàæ ãàðàõààñ ¿ë õàìààð÷ õîõèðîã÷ îõèíû àìü íàñ õ¿÷èðõèéëëèéí çîëèîñ áîëñîí ãýäãèéã áàòëàõ õàíãàëòòàé îëîí íîòëîõ áàðèìò áàéãàà. Îëîí íèéò, õýâëýë ìýäýýëëèéíõýí ýíý õýðýã äýýð àíõààðëàà õàíäóóëæ, áàñ õ¿÷èðõèéëëèéí ýñðýã òýìöýëä íýãäýæ áàéãààä òàëàðõàæ áàéíà.

-Ñòðàòåãèéí ºì㺺ëºë íèéãýìä ìàø õ¿÷òýé äóó õîîëîé áîëæ áàéõ øèã. Ýíý õýðãýýñ íààøòàé ¿ð ä¿í õ¿ëýýæ áóé îëîí õ¿í áàéãàà áàéõ?

-Ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿¿õä¿¿ä áèòãèé ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí çîëèîñ áîëæ àìü íàñàà àëäààñàé õýìýýí õ¿ñ÷ õîõèðîã÷èéí äóó õîîëîé áîëîõîîð ýíý õýðýãò õàíöóé øàìëàí îðëîî. Ìýäýýæ áèä ¿¿íèé òºëºº õóâèéí àìüäðàëäàà ÷ òîì çîëèîñ òºëæ áàéãàà. Øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä ýíý àñóóäëûã áè õºíäºíº. Ñòðàòåãèéí ºì㺺ëºë ãýäýã áîë ìàø òîì íºëººëëèéí ¿éë àæèëëàãàà. Íýã õýðýã äýýð àæèëëàæ áàéãàà ìýò áîëîâ÷ íèéò íèéãìèéí ýðõ àøèãò õàìààðàëòàé îëîí ýðõ àøãèéã çýðýã õºíäºæ, îëîí òàëáàðò øèíý÷ëýëèéã õèéõýä íºëººëäºã. Àëòàíõ¿¿ãèéí õýðãèéí õîõèðîã÷ áîë Ìîíãîë Óëñàä ò¿ãýýìýë áàéãàà äàëä ¿éëäýãääýã ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí ñîíãîäîã æèøýý. Ìèíèé àìüäðàëä õ¿÷èðõèéëëèéí àñóóäàëä ñàíàà ìèíü çîâíèæ, ñýòãýë ìèíü øàíàëæ áàéäàã ñýäâ¿¿äèéí íýã áàéñààð èðñýí.

Òèéìýýñ ººðèéí õàìòðàí ç¿òãýã÷äèéí õàìò Ìîíãîë Óëñàä ñòðàòåãèéí ºì㺺ëºë ãýæ öîî øèíý ìåõàíèçìûã 2002 îíä àíõ áèé áîëãîñîí.

-Òàíû ºìíº íü ºì㺺ëæ áàéñàí õýðã¿¿ä ÷ ¿ð ä¿íãýý ºãñºí áàéõ àà?

-Çàâõàíû ãýãäýõ ×.Ýðäýíý-Î÷èðûí õýðýã ø¿¿õèéí ñèñòåìä ìýòãýëöýõ çàð÷ìûã áèé áîëãîõîä ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëñýí. Ãàíáàòûí ãýõ õýðýã óðüä÷èëàí õîðèõ òºâä õ¿íèé àìü íàñ ýðñýääýã, ýìíýëãèéí òóñëàëöàà àâ÷ ÷àääàãã¿é áàéñàí çºð÷ëèéã õàëñàí. Äàðõàíû Áîëîð÷óëóóíû õýðýã ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëëèéí àñóóäëûã õºíäñºí. 10 ìÿíãàí òºãðºãò ñýðäýãäñýí Àðèóíöýöýãèéí õýðýã íèéãýì äýõ øóäàðãà ¸ñíû ¿íýëýìæèéã èë òîä áîëãîñîí. Õàðèí ýíý óäàà õîõèðîã÷ Öýäýí-Èøèéí àìü íàñ çîëèîñëîãäñîí õýðãýýð äàìæóóëàí ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí ýñðýã òîì òýìöýë ºðí¿¿ëæ áàéíà. Ýíý ¿éë àæèëëàãààíä òºð çàñàã ÷ íààøòàé õàíäàæ áàéãàà íü ñàéøààëòàé.

-Ñ¿¿ëèéí ¿åä ìîíãîë õ¿íèé àìü íàñ ¿íýã¿éäëýý. Õýí íýãíèé áóðóóòàé ¿éëäëýýñ õ¿íèé àìü íàñ õîõèð÷ áàéõàä õýí ÷ õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýãã¿é.  Òóõàéëáàë, áàðèëãûí îñëóóä áàéíà. Õîõèðñîí õ¿ì¿¿ñ äàõèí õîõèð÷ ¿ëääýã ñèñòåì òîãò÷èõîâ óó?

-Ìîíãîë÷óóä áèä “õ¿íèé àëòàí àìü” ãýæ ÿðüäàã. Ìèíèé õ¿¿ãèéí íàñíû áÿöõàí îõèä õºâã¿¿ä õàðèóöëàãàã¿é íèéãìèéí çîëèîñ áîëæ àëòàí àìèà àëäàæ áàéãààã õàðààä ýõ õ¿íèé õóâüä ç¿ðõ ìèíü øèìøèðäýã. Õ¿íèé àëòàí àìü þóãààð ÷ íºõºæ áàðøã¿é ¿íý öýíýòýé. Áÿöõàí ç¿ðõýíäýý ìºðººäºë ä¿¿ðýí òýýñýí òýð íÿëõ àìüòàä õýíä ÷ áóðóó þì õèéæ àìæààã¿é. Òýäíèé àìüäðàõ áàéñàí îí æèë¿¿ä, íèéãýìä, ãýð á¿ëäýý õèéæ á¿òýýõ áàéñàí áàÿëãèéã áèä ÿàæ õýìæèõ áèëýý. Òýäíèé äóíä ýõ îðíûõîî íýðèéã äóóðñãàõ îëèìïèéí àâàðãóóä áàéñàí ÷ þì áèë ¿¿. Áàñ èðýýä¿éí ñàéõàí ýýæ, ñàéí ãýðãèé, ààâ áàéñàí ãýäãèéã áîäîõîä ë õàéðàí. Ãýìò õýðãèéí çîëèîñ áîëîí àëòàí àìèà àëäàæ, ýð¿¿ë ìýíäýýðýý õîõèð÷ áóé õ¿ì¿¿ñèéí òàëààðõ òîî áàðèìòûã ñºõâºë 2011 îíû ãóðàâäóãààð óëèðàëä ãýõýä ë 994 õ¿í íàñ áàðæ, 5175 õ¿í ãýìòýæ áýðòñýí áàéäàã. Ýíý áîë ýìãýíýë. Õ¿íèé àëòàí àìü ÿëàíãóÿà êîìïàíè, òºðèéí áàéãóóëëàãûí áóðóóãààñ áîëæ ýðñýäñýí òîõèîëäîëä ãàíö õî¸ð àæèë÷èíä ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñýýä ë ºíãºðäºã. Ãýòýë àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàæ ÷àäààã¿é êîìïàíè, òºðèéí áàéãóóëëàãàòàé èðãýíèé õàðèóöëàãà, ìºíãºí òºëáºð, õ¿íèé àìü íàñíû íºõºí òºëáºðèéí àñóóäàë ÿðèãääàãã¿é. Ýíý íü Ìîíãîë õ¿íèé àìü íàñûã ¿íýëýõ, òýäíèé ýðõèéã õàìãààëäàã òîãòîëöîîã áèé áîëãîõîä ÷óõàë õóâü íýìýðòýé áàéäàã.

-Ãàäíûí óëñàä õ¿íèé àìèéã ìºíãºí ä¿íãýýð ¿íýëäýã ñèñòåì ¿éë÷èëäýã ãýñýí. Åð íü ìîíãîë õ¿íèé àìèéã ¿íýëýõ áîëîìæ áàéãàà þó?

-Óëñ îðíóóäàä õ¿íèéõýý àìèéã ìºíãºí ä¿íãýýð ¿íýëäýã ñèñòåì ¿éëä÷èëäýã þì áàéíà. Òýãýõýýð ìîíãîë õ¿íèé àìü õýäýí òºãðºãèéí ¿íýòýé âý. ¯¿íèéã îëîí óëñûí æèøèãò ¿íäýñëýí õýðõýí ¿íýëýìæòýé áîëãîõ âý. Ýðõ ç¿éí ÿìàð ñèñòåì ¿éë÷èëæ áîëîõ âý ãýäýã àñóóëòóóäàä áèä õàðèóëò ºãºõ öàã íü áîëñîí. Äýëõèéí óëñ îðíóóäàä õ¿íèé àìü íàñûã ¿íýëýõ ¿éë àæèëëàãààíä ýð¿¿ë ìýíäèéí ýäèéí çàñàã ãýñýí øèíý ñàëáàð õºãæèæ áàéíà. Óëñ îðíóóä ººð ººð õýëáýðýýð ¿íýëãýýãýý áèé áîëãîäîã ÷ Àâñòðàëèéí æèøãýýð ìîíãîë õ¿íèé àìèéã ¿íýëýõ òîìú¸îëëûã ñàíàë áîëãîæ áîëîõ þì. Ãýõäýý ¿¿íèéã áèä õèéõã¿é. Ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ ýäèéí çàñãèéí òîîöîî ñóäàëãàà, òîìü¸îëîë, ãàðãàëãààíóóäûã íü õèéõ ¸ñòîé.

-Òîäðóóëàõã¿é þó?

- VSL Value of Statistical Life áóþó õ¿íèé àìüäðàëûí ñòàòèñòèê ¿íý öýíèéã òîãòîîõ õýðýãòýé. Ýíý òîìú¸îëëîîð àâñòðàëè õ¿íèé àìü íàñíû äóíäàæ ¿íýëýìæ ìºíãºí ä¿íä øèëæ¿¿ëýõ þì áîë 3.5 ñàÿ àì.äîëëàðò õ¿ð÷ áàéíà. Õ¿íä ýä õºðºíãèéí õîõèðîë ó÷ðóóëñàí áàéâàë çààâàë òºë¿¿ëäýã ìºðò뺺 õ¿íèé àëòàí àìèéí õîõèðëûã íºõºí òºëäºãã¿é íü áóðóó. Õýäèéãýýð õ¿íèé àëòàí àìèéã ÿìàð ÷ ìºí㺺ð õýìæèõ áîëîìæã¿é ÷ ÿäàæ òîäîðõîé õýìæýýíä ¿íýëäýã áîëñíîîð Ìîíãîë Óëñàä èðãýíèé ýð¿¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ ýðõ áàòàëãààòàé áàéõ ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ ÷óõàë íºëººòýé ¿éë ÿâö áîëîõ þì. Õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, àìü íàñàíä õîõèðîë ó÷ðóóëñàí àæ àõóéí íýãæ, òºðèéí áàéãóóëëàãà ìºíãºí õàðèóöëàãà ¿¿ðäýã áîëñíîîð íèéãýì á¿õýëäýý õàðèóöëàãàòàé, ñî¸ëòîé áîëîõ àëõàì òàâèãäàíà. Ýíý ¿éë ÿâäàë Ìîíãîëä ýðõ ç¿éí òºäèéã¿é íèéãìèéí ìàø ÷óõàë õºãæèë, äýâøëèéã áèé áîëãîíî.