Г.ГАНЧИМЭГ

Манай улс Дэлхийн банкны “Бизнес эрхлэхүй-2014” судалгааны “Гадаад худалдаа” үзүүлэлтээр 189 орноос 181 дүгээр байрт, дэлхийн эдийн засгийн форумын өнгөрсөн онд хийсэн судалгааны “Гаалийн бүрдүүлэлтийн бэрхшээл” үзүүлэлтээр 148 орноос 135 дугаар байрт орсон юм. Доогуур байр эзлэхэд нөлөөлсөн хүчин зүйл нь гааль болон хилийн мэргэжлийн хяналтын байгууллагуудын хамтын ажиллагааны уялдаа сул, эрсдэлд тулгуурласан хяналт шалгалт зохистой өндөр төвшинд хэрэгжээгүйтэй холбоотой гэж судлаачид дүгнэжээ. Тиймээс АНУ-ын Олон улсын хөгжлийн агентлагийн “Бизнесийг дэмжих санаачлага” төслөөс Гаалийн ерөнхий газрын Эрсдэлийн удирдлагын хэлтэс болон Бүрдүүлэлтийн дараах шалгалтын газарт олон улсын зөвлөх авчран арга зүйн туслалцаа үзүүлсэн байна. Эрсдэлийн удирдлагыг гаальд нэвтрүүлснээр хилийн хяналтыг хялбаршуулан, гадаад худалдааг хөнгөвчлөх чиглэлээр нэлээд үр бүтээлтэй ажиллана гэж үзэж байгаа аж.

Гаалийн байгууллага гадаад, дотоодын боломжит бүх эх сурвалжаас мэдээлэл цуглуулан боловсруулсны үндсэн дээр зорчигч, ачаа тээврийг гурван төлөвт хуваадаг болсон. Эрсдэлийн өндөр төвшин буюу улаан төлөвт байгаа бол бичиг баримтын болон биет шалгалтыг хийнэ. Өөрөөр хэлбэл, бизнес эрхлэгчид ирээдүйн үр дагаврыг тооцоолохгүй зөвхөн өнөөдрийн өчүүхэн ашгаа бодоод гаалийн бүрдүүлэлтээ хуурамчаар хийх эсвэл барааныхаа тоог дарж мэдүүлээд л байвал улаан төлөвт сонгогдож, гааль дээр удаан зогсч, хугацаа алдана гэсэн үг. Ингэж хугацаа алдсанаар эцсийн хэрэглэгч дээр очих барааны өртөг нэмэгддэг байна. Дараагийнх нь дунд зэргийн буюу улбар шар төлөв. Энэ ангилалд байгаа бол зөвхөн бичиг баримтын шалгалт хийх юм. Эрсдэлийн бага төвшин буюу ногоон төлөвт байгаа иргэн, аж ахуйн нэгжид бичиг баримтын болон биет шалгалтын алийг нь ч хийхгүй. Эзэнд нь бараа бүтээгдэхүүнийг шууд олгох нь. Энэхүү улбар шар, ногоон гэсэн хоёр төлвийг гадаад худалдааг хөнгөвчлөх нэг хэлбэр хэмээн гаалийн байцаагчид онцлов.  

Өнгөрсөн оны байдлаар 21 мянган гадаад худалдаа эрхлэгч гаалийн байгууллагаар үйлчлүүлжээ. Тэднээс 200-300 нь идэвхтэй гадаад худалдаа эрхэлдэг гэсэн статистик байна. Харин өнгөрсөн жил манай улсын Гаалийн ерөнхий газар ОХУ болон БНХАУ-ын гаалийн байгууллагатай харилцан мэдээлэл солилцжээ. Тодруулбал, Замын-Үүд болон Алтанбулаг боомтоор манай улсад импортоор ирсэн бараа бүтээгдэхүүний статистик мэдээллийг авсан байна. Гэтэл манай улсын гадаад худалдаа эрхэлдэг аж ахуйн нэгжүүд тухайн орны хилээр гарахдаа хийсэн гаалийн бүрдүүлэлтээ Монголын гааль дээр ирээд мэдүүлэг өгөхдөө тоо, хэмжээг нь дардаг зөрчил илэрсэн байна. Бизнес эрхлэгчид ингэснээр “бага татвар төлнө” гэж сэтгэдэг аж. Харин гаалийн байцаагчид “Ийм үйлдэл хийхгүй байсан нь өлзийтэй”-г сануулав. Яагаад гэвэл, тодорхой хугацааны судалгаанд үндэслэн зөрчилтэй байх магадлалтай аж ахуйн нэгжүүдэд бүрдүүлэлтийн дараах шалтгалтыг оруулдаг. Энэхүү шалгалтыг тухайн үедээ аргалж өнгөрөөгөөд “Болчихлоо” гэж бодвол андуурч байгаа хэрэг. Учир нь тухайн бараа бүтээгдэхүүнийг хил, гаалиар нэвтрүүлснээс хойш таван жилийн дотор дахин шалгалт орох эрх нь хуулиар нээлттэй. Тухайн аж ахуйн нэгжийн санхүүгийн бичиг баримтыг тулгахад л иймэрхүү зөрчлийг хялбархан илрүүлдэг. Бүрдүүлэлтийн дараах шалгалтаар өнгөрсөн онд 21 тэрбум төгрөгийн акт тавигдаж, төсөвт 6.1 тэрбум төгрөгийг төвлөрүүлжээ. Үлдэгдлийг нь одоо ч барагдуулж байгаа аж.

Зорчигч гурван сая төгрөгөөс дээш үнэтэй бараа бүтээгдэхүүн авч яваа бол гаалийн бүрдүүлэлт хийнэ. Харин аж ахуйн нэгж бүх тохиолдолд гаалийн бүрдүүлэлт хийх хуулийн заалттай. Өнгөрсөн онд 21 мянган гадаад худалдаа эрхлэгчийн 43 хувь нь улбар шар болон ногоон төлөвт хамаарагдан хөнгөвчлөгджээ. Гэхдээ энэхүү 43 хувиас 17 аж ахуйн нэгжийг “зөрчилтэй байж болзошгүй” хэмээн Эрсдэлийн удирдлагын газраас таамаглан Бүрдүүлэлтийн дараах шалгалтын газарт нэрийг нь гаргаж өгчээ. Гэтэл шалгалтаар онилогдсон 17 аж ахуйн нэгж бүгдээрээ акт тавиулсан байх юм. Харин албаны хүмүүс нэлээд эерэг дүгнэлтийг өгч байна.