Хятад судлаач Ж.Баярбаатартай ярилцлаа. -Монголын хятад судлал, Монгол-Хятадын харилцаа, сүүлийн үед Хятадад болж буй улс төр, нийгэм, эдийн засгийн онцлог үйл явдлын талаар асууж, дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөхгүй юу? Залуу судлаачдын төлөөлөл болсон таны байр суурийг сонсмоор байна. -Баярлалаа. Дэлгэрэнгүй ярилцлага авахад та бид хоёрын цаг хүрэхгүй, дээр нь уншигчдыг залхаах биз, хятад судлал гэдэг өөрөө маш том сэдэв. Энэ салбарт ажиллаж сайн, муу, сайхан, муухай зүйлтэй тэр хэмжээгээр тулгарч буйн хувьд ярих зүйл их байна. Монголд хятад судлалаар ажилладаг залуусын ихэнхтэй уулзаж, үзэл бодлоо солилцдог юм. Тэдний дуу хоолойг зарим талаар илэрхийлж чадах байх. -Сая Хятадад болж өнгөрсөн улс төрийн үйл явдал, ер нь хятадын өнөө, хэтийн байдал, бодлогын талаар ямар зүйл ярих вэ? -Үүнийг ярихын тулд түүхэн нөхцөл байдал, үйл явдлыг сөхөх хэрэг гарна. Цаг хүрэхгүй тул хамгийн ойроос, логик холбоотой хэсгээс нь эхэлж ярья. 2012 онд Хятадын одоогийн дарга Си Зиньпин нам, төрийн эрхийг гартаа авсан. 2017 онд ХКН-ын 19 дүгээр их хурлаар тэрээр намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга, 2018 оны 3 дугаар сард Хятад улсын даргаар тодорхойгүй хугацаагаар дахин сонгогдлоо. Хятадад нэг нам төрийн эрх барьдаг тул ХКН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга шууд тус улсын дарга болдог практиктай. Си Зиньпин нам, төрийн эрхийг гартаа авсан даруйдаа өөрийн бодлогыг дэвшүүлсэн. Тухайлбал “Хятад мөрөөдөл”, “Хятад үндэстний аугаа сэргэн мандалт”, “Дундаж нийгмийн давхаргыг бүх талаар цогцлоох буюу ядуурлыг арилгах”, “Авлигатай тэмцэх” гэх мэт. Хэдийгээр өнөөдрийн өнцгөөс энэ хүн тус улсын нам, төрийн эрхийг барьж буй нь гарцаагүй мэт боловч 2012 он, бүр цаашлаад тэрээр улс төрийн амьдралд хөл тавьснаас хойш маш хэцүү сорилт, бэрхшээлийг туулж өнөөгийн өндөрлөгт хүрсэн хүн. 2012 оноос хойш хятадын улс төрд эргэлтийн шинжтэй томоохон үйл явдлууд өрнөсөн. Хятадын улс төрийн бүлэг хүчнүүдийн хоорондын тэмцэл, Жоу Юнкан, Бо Силайн баривчилгаа зэргийн талаар цухас мэдээлэл гараад л өнгөрсөн боловч цаад өрнөл нь их гүнзгий. Олон судлаач Си-гийн бүлгийг авилгатай тэмцэх нэрээр улс төрийн өрсөлдөгчидөө дарсан гэдэг ч магадгүй авилгатай тэмцэх зорилго нь түүнтиэй холбогдсон эрх мэдэлтнүүдийг буулгаж авахад хүргэсэн байх. Ямартаа ч өнөөдөр Си Зиньпин амжилтанд хүрч, өөрийн бодлогоо саадгүй хэрэгжүүлэх замаа заслаа. Авилгын эсрэг хийсэн тэмцлээрээ тэрээр хятад иргэдийн хүндэтгэлийг асар ихээр хүлээсэн буюу хүлээн зөвшөөрөгдсөн. Жаран сая гаруй хүнийг ядуурлаас гаргасан, эдийн засгийн тогтвортой өсөлт, зэвсэгт хүчнээ хүчирхэгжүүлэх шинэчлэлт, хот, хөдөөгийн хөгжлийн ялгааг арилгах, шинжлэх ухаан, технологийн хөгжил, боловсролыг дэмжих зэрэг олон арга хэмжээ бодит үр дүнгээ өгч, Хятад улс шинэ хөгжлийн гараан дээр ирсэн нь Си Зиньпиний гавъяа болж харагдаж байна. -Си Зиньпинийг Мао шиг болсон гэж сонссон? -Судлаачдын хувьд сонирхолтой сэдэв. Анх Си Зиньпинийг “Аугаа удирдагч” хэмээн өргөмжлөх саналыг орон нутгаас гаргасан ч Төв хороо зөвшөөрөөгүй. Харин “Ард түмний удирдагч” хэмээн цоллох явдал гарсан, яваандаа бүр албан ёсных болох биз. Хятадын түүхэнд Мао, Дэн нараас хойш анх удаа бие хүний нэрээр үзэл санаа, онолын томъёолол гарч, тэр нь улс төрийнх нь “Библи” болсон ХКН-ын дүрэм, улмаар хууль зүйн хамгийн дээд хүчин чадал бүхий Үндсэн хуульд шууд тусгалаа олсон. Сүүлийн жилүүдэд Си Зиньпин шиг удирдагч ахин гарахгүй, тэр л хятад үндэстнийг аугаа сэргэн мандалд хүргэнэ гэхяриа хятадын нийгэмд тархсан. Одоо энэ нь хууль зүйн хувьд баталгаажин, хамгаалагдаж байна. Тэхээр Си Зиньпинийг сөрөх нь төрийг сөрөх буюу төрийн эсрэг гэмт хэрэг болж хувирч байна. Хэдийгээр Үндсэн хуульд Си Зиньпин тодорхойгүй хугацаагаар тус улсын дарга байх эрх нь нээлттэй ч “бүх насаар нь буюу хязгааргүй” гэх үг, үсэг байхгүй. Энэхүү “тодорхойгүй” хугацаанд тэр ямар нүүдэл хийх, багаа яаж шинэчлэх, залгамжлагчаа хэрхэн тодруулах нь сонирхолтой. ХКН-ын дүрэмд хувь хүнийг тахин шүтэхийг хориглоно гэж заасан байдаг ч Си Зиньпиний хэрэгжүүлж буй бодлого, хувийн зан чанар, итгэл үнэмшил, хятадын өнөөгийн улс төр, нийгэм, эдийн засаг, соёл, боловсролын хүрсэн түвшингээс харахад тэр нь “хувь хүнийг тахин шүтэх” явдал руу хэлбийх магадлал багатай.Харин түүний дэвшүүлсэн баян, хүчирхэг, хөгжингүй, шинэ улсыг бий болгох, хятад үндэстнийг дахин сэргээн мандуулах зорилттой холбоотой талаас нь харж, дүгнэх ёстой болов уу. Ямартаа ч өнөөдөр Хятадад Си Зиньпин гэх хүчтэй удирдагч гарч ирлээ, өөрийн бодлогоо дэвшүүллээ, түүнийгээ хэрэгжүүлэх хөрс сууриа бэлдлээ. Хятадын Төрийн зөвлөл буюу засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэхүүн шинэчлэгдэж буй нь үндсэндээ ийм учиртай. -Таны ярианд хэд хэдэн удаа хятад үндэстний сэргэн мандалт гэсэн үг дурдагдлаа. Үүнийг тодруулж болох уу? -Миний үг биш л дээ, хятадуудын тодорхойлолт. Бид хятадуудыг сайлах ч биш, муулах ч биш яг бодитоор нь, үзэл бодол, итгэл үнэмшил, соёл, уламжлал, өнөөгийн хүрсэн түвшинтэй нь хамт ойлгож, хүлээн авах нь зүйтэй. Зүгээр л хийсвэрлэлээ орхиж, бодит байдалтай нүүр тулна гэсэн үг. Бид тэднийг муулж, эзлэгдэнэ хэмээн айж ширвээтсээр байтал нүдний өмнө хөгжөөд алга боллоо. Өнөөдөр бидний өмнө шал өөр Хятад улс босч ирсэн. Нийгэм, улс төрийн орчин тогтвортой, эдийн засаг нь өсөлттэй, зэвсэгт хүчин нь улам томорч, шинжлэх ухаан, технологийн хөгжлөөр тэргүүлэгчдийн эгнээнд явж байна. Өмнө нь хятад бараа хямд, чанаргүй, дуураймал байсан бол үүнийг халж, “хятадад үйлдвэрлэв”-ээс “хятадад зохион бүтээв” бодлогыг хэрэгжүүлж байна. Хятад анхдагч байна, түүнийг нь бусад улс дуурайна гэсэн санаа. Хятадад 80, 90, түүнээс хойшхи үеийн хүүхдүүд нийгмийн амьдралд идэвхитэй оролцож эхэлсэн буюу бэлтгэгдэж байна. “Нэг өрх нэг хүүхэд” бодлогын учир ихэнхи айл ганцхан хүүхэдтэй, түүнийгээ тултал нь боловсруулж байна. Дэлхийн шилдэг их, дээд сургуульд хятадууд асар олноор сурч байна. Ирээдүйд хятадын асар өндөр боловсролтой шинэ үе гарч ирнэ гэсэн үг. Товчхондоо ийм л улстай бид нүүр тулж байна. Харин бид яах ёстой вэ? Ийм хятадуудтай харилцахад бэлэн үү? -Дахин сэргэн мандалтын тухайд? -Үүнийг тайлбарлахын тулд түүхэн зарим үйл явдлыг эргэн дурдая. Хятадууд 1895 оны Хятад, Японы дайнд ялагдсан нь үндэстнийх нь хувьд томоохон цохилт болсон. Хэдийгээр тухайн үед манжууд төр барьж байсан чнийт массыг хятадууд бүрдүүлж байсан ба өөрсдийнх нь хувьд “дорой буурай одой нарт” ялагдсан нь гутамшиг байлаа. Энэ нь 1840 оны дайнаар хар тамхийг Хятадад хүчээр оруулж, худалдах их гүрнүүдийн шахалтаас үлдсэн тэр шархыг сэдрээсэн үйл явдал байв. Улмаар гадны эзлэн түрэмгийлэгчид, иргэний дайны хөлд удаан хугацаагаар нэрвэгдсэн. Залгаад их өлсгөлөн, “Соёлын хувьсгал” зэрэг нь хятадын ард түмэнд маш том хохирол авчирсан. Эдгээр үйл явдал хятад хүний сэтгэл зүйд гүн гүнзгий нөлөөлсөн. Эртнээс нааш хятадуудад өөрсдийгөө дэлхий ертөнцийн төв, бусад улс үндэстэн бол соёлгүй, бүдүүлгүүд гэх ойлголт байдаг. Гэтэл тэд бас л түүхэндээ шинэ ертөнцтэй гарцаагүй нүүр тулах шаардлагатай болсон, түүнийг хэрхэн даван туулж ирсэн нь түүхийн сургамж юм. Яагаад хятадууд өөрсдийнх нь хувьд соёлгүй, бүдүүлгүүдэд дээрэлхүүлж, доромжлуулж ирэв? Хариулт нь “хаалттай байдал, сул дорой байдал, хоцрогдол” байсан. Тэхээр хятад үндэстний дахин сэргэн мандалт гэдэг нь түүхэндээ амссан зовлонгоо үл давтах, “дэлхийн төв” байсан тэр үе шигээ хүчирхэгжинэ гэсэн санаа юм. Одоо та бүхэн харж болно Си Зиньпиний гол үзэл санаа бол өөрчлөлт шинэчлэлт буюу нээлттэй байдал, хөгжил дэвшил, хүчирхэг зэвсэгт хүчинтэй шууд уялдаж байна. -2018 оны 3 дугаар сард болсон хурлаар хятадууд Үндсэн хуулиа өөрчилсөн талаар дэлгэрэнгүй тайлбар өгч болох уу? -Уг өөрчлөлт 2017 онд болсон ХКН-ын их хурлаар аль хэдийн тодорхой болсон байсан. Гол өөрчлөлт нь БНХАУ-ыг удирдахад ХКН-ын манлайлах чиг үүргийг улам тодотгосон, улсын дарга, дэд даргын сонгуульт хугацааны хязгаарлалтыг хассан, “Си Зиньпиний шинэ эрин дэх Хятадын онцлогт социалист үзэл сана”-г оршил хэсэгт тусгасан, шинээр Төрийн хяналтын хороо гэх бүтцийг бий болгосон явдал юм. Ямартаа ч хятадууд өөрсдийн үнэт зүйлтэй, ирээдүйн зорилготой, түүндээ хүрэх арга замаа тодорхойлсон, түүгээр замнахдаа итгэл төгс байгаа нь тдоорхой байна. ХКН-ын цөм үзэл санаа болох марксизм, ленинизм нь цаг үеэ дагаад хувирч өөрчлөгддөг, шинэчлэгддэгт гол учир байна. Тэхээр эндээс үзэл санаа ихээхэн чухал болохыг харж болно. Хятадад одоог хүртэл суртал ухуулгын албан ёсны бүтэц ажиллаж байна. Энэ нь ард түмнээ үзэл санаагаар тэжээж, нам, төрдөө итгэх итгэлийг нь нэмэгдүүлж, бодлого, үйл ажиллагаагаа сурталчлах үүрэгтэй. Энэ үүргээ ч тэд сайн хэрэгжүүлж байна. Хятадуудын нэг онцлог нь үзэл санааг хөрсөндөө буулгаж, нутагшуулж чаддагт байна. Хятадын онцлогт социализм гэдэг нь ийм утгатай. -Магадгүй таны ярианаас социалист үзэл онол, ардчиллаас илүү байж болох юм гэдэг гаргалгаа гаргаж болохоор харагдаад байна, энэ талаар? -Окфсордын их сургуулийн судлаач Стефан Халпер: “Хятадын социалист зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцоо чөлөөт зах зээлийн эдийн засагт сорилт учруулна. Хятадын нэг намын тогтолцоо барууны маягийн ардчилалаас илүү хөгжиж буй улс орнуудын өөртөө татна” хэмээн дүгнэсэн. Тэхээр яалт ч үгүй үзэл санааны зөрчил үүсээд байгаа юм. Хятадын өнөөгийн хөгжил улс төрийн тогтвортой байдал, төрийн хяналттай эдийн засгийн тогтолцоонд голчлон тулгуурлаж байна. Үүнийг “төрийн капитализм” гэдэг. Хятадын үзэл онол амьдралаар батлагдан, хөгжилд хөтөлж байна гэдэг нь өөрөө ардчилсан тогтолцоог эрхэмлэгч, хөгжиж буй улс орнуудад том асуулт болж байна. Энэ нь магадгүй хэт хуучинсаг зарим хүмүүст социализмаа эргэн санах, тэмүүлэх хандлага төрүүлж болно. Гэхдээ энэ бол сорилт юм. Хэрэв өөрийн гэсэн үзэл санаа байхгүй бол ийм аварга бөгөөд үр дүн нь нүднээ харагдаж буй үзэл онолд татагдах нь ойлгомжтой. Харин өөрийн сонгосон үзэл санаандаа бат зогсож, ийм шалгуурыг даван туулах нь эргээд тэр итгэл үнэмшлийг хүчтэй болгоно. Тэхээр энэ нь манай улсын хувьд үндэсний дархлаа, итгэл үнэмшил, үзэл санааны нэгдмэл байдлыг шаардаж буйг харуулж байна. Бид хэнээс гаралтай, хэрхэн яаж өнөөдөрт хүрсэн, цаашид яах зэрэг нь маш тодорхой байж, тэсч үлдэж чадна. Монгол хүний бусдаас ялгарах үнэт зүйл, үзэл санаа ер нь байгаа юм уу, байгаа бол тэрийг яаж үндэстнээ нэгтгэх, чирч явах хэмжээнд гаргаж ирэхийг нийгмийн ухааны эрдэмтэд тодорхойлох учиртай. Ардчилал гэдэг амар хялбар зүйл биш, тодорхой хэмжээний хүчин зүтгэл, бэлтгэл шаарддаг гэдгийг бид бүгдээрээ л харж, туулж байна. Манай нийгэм өнөөдөр хаосын байдалд байна.Тогтвортой байдал хэрэгтэй гээд дарангуйлаад байж болохгүй, үзэл санаа хэрэгтэй гээд өөрсдийн сонгосон замаасаа ухарч болохгүй. Хамгийн гол нь ардчилал монгол гэдэг хөрсөн дээр яаж буухыг ойлгож, ухаарах явдал байх. Социалист Хятад хөгжиж байна гээд социалист тогтолцоо руу шилжье гэдэг нь буруу, харин ч бид ардчиллаа хэрхэн яаж хөгжүүлж, авч үлдэх вэ гэдэг чухал. Өнөөдөр хөгжиж буй улс орон бүгдийн анхаарлыг татаж байна, бусад нь түүнээс суралцах, туршлага солилцохыг хичээж байна. Бүгд л Кунзийн соёл, сургаал гэх мэтчилэнг дагаж мөрдөхийг хичээх нь ажиглагдаж байна. Яг ийм нөхцөлд харин ч бид юугаараа ялгарах, онцгойрох вэ гэдгийг бодолцох ёстой. -Яг ямар ялгарлын талаар ярьж байна вэ?Үүнийг хэрхэн хийх талаар таньд санаа оноо байна уу? -Яг үнэндээ манай өвөг дээдэс олон зуун жил өмнөд хөрштэйгээ харилцаж ирэхдээ соёл, сэтгэлгээний хувьд тэднээс шал ондоо байсан тулдаа өнөөдрийн Монголыг бидэнд авчирч өгсөн болов уу. Хятад хүн дотогшоогоо, нийтээрээ зөвшилцөж, аядуу, алсуур хөдөлдөг, санаагаа ил гаргадаггүй бол бидний өвөг дээдэс огцом, ширүүн, таашгүй, ухаалаг, зальжин байснаараа ялгардаг байсан байх. Тэхээр хятадын соёл, үзэл санаа мундаг байна гээд хуйлрах шаардлаггүй, даган дууриах бүр ч хэрэггүй. Ойлгомжтой байх үүднээс нэг жишээ авъя. Дунд сургуулиа дөнгөж төгссөн зарим хүүхэд мэргэжлээ сонгохдоо их эргэлздэг шүү дээ. Тэр мэргэжил мөнгө сайн олно, нэр хүндтэй гэдэг ч юм уу. Олон хүн олон талаас нь зөвлөсөөр байгаад нөгөө хүүхдийн толгойг бүр эргүүлж орхидог. Хэрэв тэр хүүхэд аав, ээжийнхээ зөвлөгөө анхнаас нь аваад, багаасаа сонгосон мэргэжлээ сурахаар шийдсэн бол тийм эргэлзээтэй нүүр тулахгүй. Орост Путин гэдэг хүчтэй удирдагч гарч ирээд, Хятадад Си гэдэг нөхөр гарч ирээд улс орноо хөгжүүлээд, тэдний дэвшүүлсэн бодлого, үзэл санаа зөв ч юм шиг. Магадгүй зарим нь бүр яг тийм болъё гэж бодож байгаа байх. Яахав хүчгүй нь хүчтэйгээ дагадаг нь амьтны зөн байж болно. Энэ утгаар нь тэр хүмүүсийг ойлгож болно. Хэрэв бид өөрсдийн гэсэн онцлогтой, ялгарах зүйлтэй, үзэл санаа, үнэт зүйлтэй бол ингэж савлахгүй. Ийм зүйл дээр мэргэжлийн судлаачдын үүрэг оролцоо их хэрэг болно. Тэд л энэхүү эргэлзээг тайлж өгөх үүрэгтэй гэж ойлгож байна. -Манай нийгэмд хятадууд биднийг эзлэнэ гэдэг ч юм уу, эсвэл түүхээс улбаатай юу, хятадуудад дургүй хандлага байдаг. Энэ талаар ямар зүйл хэлэх вэ? -Хятадуудтай холбоотой зүйлийг “хятадууд цаанаасаа бодлогоор ингэж байна” гэх яриа түгээмэл байдаг. Ер нь бол бидний өөрсдийн буруу. Хэн ч гэсэн ашиг бодно, өөрсдийгөө л бодно. Бид өөрсдийгөө, байгаль орчноо хамгаална гэхгүй бол хүний хүн чамайг бодох уу? Чи гэртээ гуталтайгаа явдаг, нус цэрээ шалан дээрээ хаядаг байж гадны хүнийг ийм байлгах гээд зүтгэх хэрэгтэй юу? Чамайг үгүй гэсээр байхад өөр хүн гэрт чинь орж ирээд, дуртай зүйлээ хийгээд байна уу?Тэгвэл хаалгаа тас түгжээд амьдарч болно, тэр хүний л сонголт. Хятадуудыг бусад үндэстнээс онцлон байж муулах, таагүй хандах явдал газар авахгүй, сайн үр дүнд хүргэхгүй. Яахав энгийн иргэдийн түвшинд янз бүрээр бухимдах, тэрийгээ илэрхийлэх явдал байдаг. Харин энэ нь албан байр сууринаас өөр утгаар ойлгогдохыг анхаарах ёстой. Хятадууд ч ялгаагүй сэтгэгдлээ янз бүрээр илэрхийлэх явдал бий. Хэдхэн жилийн өмнө “эх оронч” хэмээн өөрсдийгөө дөвийлгөж ярьдаг хүмүүсээс болж “эх оронч”-ийн үнэлэмж эрс багассан. Одоо “эх оронч” гэж ярьдаг хүмүүсийг галзуу, солиотойгоор нь дуудаад байгаа биз дээ. Магадгүй бид хятадуудыг хэт их муулж суутал хэдэн жилийн дараа ийм зүйл ярьсан хүмүүсийг тэнэг, мангараар нь дуудах цаг ирнэ шүү. Энэ дунд жинхэнэ“эх оронч” үзэл, бодит шүүмжлэл уусаад алга болно гэж бодогдохгүй байна уу. Тэхээр юмыг бодитоор, ухаалгаар харах хэрэгтэй. Хятадууд бидний дайсан ердөөсөө ч биш, бид тэдэнтэй харилцан ашигтай, хамтран ажиллаж байж цааш явна. Хүн чамайг дайснаа гэхгүй байхад зөрүүлээд дайсан гэж хараад, үүнийг нь сэвээд байх шаардлага байхгүй. Хэрэв ийм хүмүүс байгаа бол нэг бол хэвийн бус сэтгэлгээтэй, эсвэл зориудаар хийж буй үйлдэл гэж харахаас өөр аргагүй. Энэ бол эргээд өөрсдийгөө хорлож буй явдал. -Монголын хятад судлалын өнөөгийн байдлын талаар та ямар бодолтой байна вэ? -Эртнээс нааш монголчууд өмнөд хөршөө маш сайн судалдаг, хэл, соёлыг, хятад хүнтэй нь хамт гаргуун мэддэг байсан. Хүйтэн дайны үед манай хятад судлаачид бас мундаг байсан. Хаалттай нийгэм хирнээ гүнзгий сайн судалдаг байжээ. Магадгүй тухайн үед төр, засгийн дэмжлэг сайн байсантай холбоотой байх. Харин сүүлийн үед судлаачдын үүрэг, хандлага өөр болсон. Судалгаа хийнэ гэдэг өөрөө санхүү, мөнгөтөй шууд холбоотой асуудал. Судлаач бичих үзэг, компьютер, интернеттэй байгаад болчих асуудал биш. Наад зах нь хятадыг судлах юм бол тэнд харьцангүй удаан амьдарч үзсэн байх хэрэгтэй. Хятад хүний сэтгэл зүй, амьдралын хэв маягыг нь ойлгож байж тухайн судалгааны үр дүн бодитой гарна. Сэтгүүл хэвлэх, хуралд оролцох, өөртэйгөө санаа бодлын зөрүүтэй эсвэл адилхан хүнтэй уулзах гээд л бүх зүйлд мөнгө зарцуулж байдаг. Манай хятад судлаачдын гол хүндрэл бол санхүүгийн асуудал. Яг өнөөгийн нөхцөлд манайд хятад судлал төдийлөн сайн хөгжиж чадахгүй байна. Нэг талаас дэмжлэг муу байна, нөгөө талаас судлаачид өөрсдөө асуудалтай байна. Судлах зүйл хэтэрхий алсраад байна. Манай урдаа барьдаг хятад судлаачидхятадын түүх, соёл, уран зохиол руу хэтэрхий хазайгаад байна. Яахав энэ бол суурь судалгаа, алс хэтдээ хэрэгтэй зүйл, гэхдээ өнөөдөр бид ямар орчинд, ямар нөхцөлд амьдарч байна. Нөхцөл байдал маш хурдан өөрчлөгддөг, огцом, гэнэтийн үйл явдлаар дүүрэн, эмзэг байдалд оршин буйгаа ухамсарлаж, мэдрэмжтэй байх хэрэгтэй. Ялангуяа маш прагматик, маневр сайтай байх ёстой. Одоо бид хятадын орчин үеийн бодлого, үйл ажиллагааг маш сайн судлах, тэр нь эргээд бодит мэдээлэл, анализ хэлбэрээр төр, олон нийтэд хүрдэг, магадгүй бизнест нь бодит ашиг тусаа өгдөг байх хэрэгтэй. -Манай судлаачид асуудалтай байна гэдгийг юу гэж ойлгох вэ, муу гэсэн үг үү? -(Инээв) Хүн хоол идэж байгаа тогоогоо муулаад байдаггүй, харин ч засч додомдохыг л боддог. Үүнээс өөр зүйл хэлмээргүй байна. Дээр дурдсан зүйл хангалттай болов уу. -Олон нийт, тэр дундаа бизнест ашиг тусаа өгнө гэдгийг тодруулж болох уу? -Шууд утгаар ойлгож болно. Судалгаа бол хийсвэр зүйл биш. Судлаач амьдралынхаа тодорхой хугацааг үрэн байж судалгаа хийлээ, үр дүнг нь нэг сэтгүүлд нийтлүүллээ, түүнийг нь явцуу хүрээний хэдхэн судлаач уншлаа. Тэгээд л судалгаа нь номын сангийн архивт шилжих жишээтэй. Байгалийн шинжлэх ухааны нэгэн эрдэмтэн нээлт хийлээ, нээлтээ байг гэхэд ямар нэгэн бүтээгдэхүүн хөгжүүлэх судалгааны үр дүнг амьдралд шууд хэрэгжүүлээд явж болдог биз дээ. Нийгмийн шинжлэх ухаан гэхээр хэн ч ойлгохгүй юм уу, тоохгүй зүйл хийдэг, тэр нь хэнд ч хэрэггүй, номын сангийн мухарт тоосонд дарагдаад хэвтэх ёсгүй байлгүй дээ. Дээр нь тэр хүн ийм ажил хийснийхээ төлөө цалин авдаг бол бүр хэцүү. Үргүй зардал гарч байна гэсэн үг. Тэхээр судлаач хүн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг, тэрийг нь хүн “худалдаж авдаг” байх хэрэгтэй. Хамгийн бүдүүлэг жишээ авахад, монголын бизнес эрхлэгч хятадын зах зээлд гарахад ядаж тус улсын эдийн засаг, бизнесийн орчин, холбогдох хууль, дүрмийг нь судлаад, монгол хэл рүү орчуулаад өгч болно. Эсвэл манайд байнга ирдэг Хятадын хойд нутгаас биш харьцангүй хөгжсөн, соёлтой өмнө зүгийн хятадуудыг монголчуудтай холбох, хөрөнгө оруулах талаас ажиллаж яагаад болохгүй гэж. -Тэгвэл судалгаа гэдэг зүйл хэтэрхий эдийн засагжаад гэх үү, ашиг хөөсөн тал руу явчих юм биш үү? -Энэ бол цэвэр менежментийн асуудал. Аль өнцгөөс яаж харах нь таны хэрэг, заавал гажуудуулж юм уу, дэвэргэж ойлгох шаардлаггүй. Саяын жишээг хүмүүст ойлгомжтой байх үүднээс хамгийн энгийн байдлаар авлаа. Юм их энгийн зүйлээс эхэлдэг. Нэг их чухал царайлаад том судалгаа хийж байна гээд суугаад байдаг, бодитой үр дүн нь тэгээд хаана байна. Судалгаа, шинжлэх ухаан гэхээр л энгийн хүнд ойлгогдохгүй, өөр гарагийн ухагдахуун биш. Судлаач гэхээр л харааны зузаан линз зүүсэн, чухал царай гаргасан нөхдүүд гэж ойлгож болохгүй биз дээ. Судлаач нь ч, судалгаа нь ч энгийн байх хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл хэрэглээтэйгээ уялдах ёстой. Судалгааны үр дүнг хамгийн прагматик байдлаар ашигладаг хүмүүс хятадууд өөрсдөө. Сүүлийн үед хятадын талаас хэрэгжүүлж буй “Бүс ба Зам” стратегийн дагуух бүс нутаг, улс орнуудын улс төр, нийгэм, эдийн засгийн байдал, хөрөнгө оруулалтын орчныг судлах үүргийг хятадын судлаачид хэрэгжүүлж байна. Тэхээр төрийн бодлого боловсруулах, хэрэгжүүлэх том талбарт судлаачид бас идэвхитэй оролцдог гэсэн үг. Хятадын хувьд авч үзвэл аль ч түвшинд шинжлэх ухааны үндэслэлтэй шийдвэр гаргаж, хэрэгжүүлнэ гэж ярьдаг нь “судлаачаа ашиглана” гэсэн санаа. Харин манайд эсрэгээр хэмээн хэлж болох байх, Хятадтай харилцах, ямарваа нэгэн бодлого, шийдвэр гаргахад мэргэжлийн судлаачид, эрдэмтдээсээ асуусан, лавласан нь яг хэд бол. Магадгүй бид өөрсдөө гологдоод байж болох. Төр, засгийн түвшинд ямар нэгэн томоохон шийдвэр гаргах, бодлого боловсруулах бол эхлээд судлаачдын багаа дайчлах хэрэгтэй. Тэгэхгүй хэн ч хамаагүй гарч ирээд, дуртай зүйлээ ярьдаг, тэр нь “бодлого” болж харагддаг байдал газар аваад байна. -Та бас л ширүүн хэлж байна шүү. Бусад хүмүүс эмзэглэнэ гэж бодохгүй байна уу? -Миний ярьсан зүйл бидний бодит байдал. Дөнгөж саяхан өмнөд хөршид улс төрийн чухал үйл явдал өрнөөд дууслаа. Тэд нам, төрийн бодлого, үйл ажиллагаа, түүнийгээ хэрэгжүүлэх бүтэц, бүрэлдэхүүнээ шинэчилж байна. Үүнийг цаана нь гартал судлаад, голд нь ортол хэлж өгөх судлаач манайд цөөхөн. Судлаачид хоорондоо үзэл бодол, мэдээллээ солилцох, хаана явж буйгаа олж мэдэх хэдхэн суваг байдаг нь мэргэжлийн ном, сэтгүүлд бүтээлээ хэвлүүлэх, холбогдох хурал, семинарт оролцох зэргийг дурдаж болно. Ийм талбарт тийм судлаачидтай тааралдана хэмээн найдаж байна. Өнөөдөр хаа хамаагүй хүмүүс хятад судлалын “гал тогоо”-г төлөөлж ярьдаг, тэд нараар хятад судлаачдыг дүгнэдэг байдал нэмэгдэж байна. Тэд ядаж хятад хэлгүй, хятадаар шууд мэдээлэл авч чаддаггүй, хоёрдогч, гуравдагч гадаад хэлнээс, гадаадын судлаачийн үг, өгүүлбэрийг хуулбарлан ярих нь олон. Мэдээж тэд нарыг буруутгахаас илүү мэргэжлийн хятад судлаачид өөрсдийгөө буруутгах хэрэгтэй. Чимээгүй суугаад байвал орон зайг чинь дүүргэх хүн захаас аваад олдоно. -Та ингэхэд яаж яваад хятад судлалтай холбогдов, одоо ямар үйл ажиллагаа явуулж буй талаараа сонирхуулаач? -Миний хятад судлалтай холбогдсон түүх 2010 онд Хөх хот дахь ЕКГ-т ажиллаж эхэлсэн үетэй холбоотой. Дээр нь миний багш Монголын нэртэй хятад судлаач доктор Ж.Баясах, доктор Я.Ганбаатар нарын нөлөө байсан. Хоёр улсын харилцаанд тулгарч буй асуудалд мэргэжлийн байр сууринаас хандах, үзэл бодлоо илэрхийлэх, хурал зөвлөлгөөнд оролцох нь судлаачдын хувьд чөлөөтэй. Энэ бол судлаач хүний гол үнэт зүйл. Нэг талаар энэ хандлага нөлөөлсөн, нөгөө талаар би өөрөө хоёр талын харилцаа, иргэдийн асуудлыг хариуцан ажиллаж байсны хувьд багахантуршлага хуримтлуулсан. Түүнийгээ судлаачийн олон талт боломжоор баяжуулах, хөгжүүлэх сонирхол байсан. 2013 онд Ж.Баясах багш анх судалгааны хүрээлэн байгуулах санаачлага гаргаж, “АСЕАН, Хятад судлалын төв”-ийг байгуулан, миний бие Гүйцэтгэх захирлаар нь ажиллаж байна. Тус байгууллагын Удирдах зөвлөлд Ж.Баясах, Я.Ганбаатар, М.Чимэдцэеэ нарын нэртэй хятад судлаачид багтсан. Манай төв дэргэдээ олон улсын харилцаа, хятад судлалын “Замбуулин” нэртэй сэтгүүлийг монгол, хятад, англи хэлээр гаргаж байна. Би мөн эрхлэгчээр нь давхар ажилладаг. Сэтгүүлийн зорилго нь судлаачдынхаа байр суурийг олон нийтэд хүргэх, тэр дундаа Зүүн Өмнөд Ази, Хятадын зах зээлд түгээх явдал юм. Манай судлаачдын харж буй, дүгнэж буй өнцөг гадны хүмүүст сонин байдаг. Манайдаа алдартай, тухайлбал нийтлэлч Баабарыг хятадууд сайн мэдэхгүй. Харин түүний бүтээлийг англи, хятадаар орчуулаад гадагш гаргахаар сонирхох жишээтэй.Хятад судлалыг орчин үе талаас нь хөгжүүлэх зорилгоор уг төвөө “Орчин үеийн Хятад судлалын төв” болгон өргөжүүлсэн. Манай төв зөвхөн судалгаанаас гадна, ном бичих, орчуулах, захиалгаар судалгаа хийх зэргээр төсөл хэрэгжүүлдэг, үүндээ монгол судлаачдыг татан оролцуулдаг. Үйл ажиллагааны хувьд барууны судалгааны хүрээлэнгүүд хэрхэн ажилладаг тэр менежментийг хэрэгжүүлж, судалгаагаа бизнестэй хослуулах, мөнгө босгох /fund rising/, түүгээрээ өөрийгөө санхүүжүүлэх, үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэхийг зорьж байна. -Та Хятадад дипломат алба хашиж байсан тул нэгэн зүйлийг асуухгүй өнгөрч болохгүй нь. Манай улсаас жил бүр олон зуун оюутан Хятад суралцахаар явж байна. Үүний эерэг, сөрөг нөлөөг та юу гэж харж байна? -Энэ бол зайлшгүйанхаарах асуудал. 1990-ээд онд хоёр талын харилцаа нээлттэй болсноос хойш Хятадад суралцсан монгол хүүхдүүдийн тоог гаргавал овоо жин дарах байх. Одоо тэд нийгмийн амьдралд идэвхитэй оролцоод, төр, засгийн байгууллагуудад ажиллаад эхэлсэн. Хуучин бидний эцэг, эх “хойно” суралцаж ирдэг байсан бол одоо “өмнө” суралцагсдын давалгаа эрчээ авч байна. Жил бүр 200 гаруй хүн хятадын талын тэтгэлгээр тус улсад сурч байна. Сургалтын чанар бол нэгдүгээр асуудал. Нэгд, элсэлтийн шалгалтыг сайн зохион байгуулах хэрэгтэй. Яг явъя, суръя гэсэн хүүхдүүд уг тэтгэлэгт хамрагдах нь ховор. Хоёрт, хятад хэл бол хэцүү хэл, ялангуяа академик төвинд эзэмшинэ гэдэг бүр хэцүү. Сургуульд орчихоод өчнөөн жил хятад хэлтэйгээ зууралдсаар байгаад үндсэн мэргэжлээ эзэмшиж чадалгүй төгсөх хүүхдүүд олон байдаг. Консулын шугамаар бид оюутнуудтай уулзаж, бодит байдалтай танилцаж байсан. Ний нуугүй хэлэхэд оюутан, сургуулийн захиргаа аль аль талдаа асуудалтай байдаг. Сургуулийн талаас тухайн монгол оюутан асуудал гаргасаар байхад “толгойг нь илсээр” байгаад төгсгөх явдал бий. Хятад руу явуулж буй оюутны тоонд анхаарах, чанарыг нь дээшлүүлэх, яг бидэнд хэрэгтэй байгалийн шинжлэх ухааны чиглэлээр хүмүүсээ бэлтгэх нь зүйтэй. Энэ тал дээр албаны хүмүүсийн чухам ямар тохиролцоонд хүрч, тэр нь ямар түвшинд хэрэгжиж буйг мэдэхгүй болохоор тодорхой зүйл ярих боломжгүй байна. Ямартаа ч Хятадад зөвхөн оюутан төдийгүй, бага ангийн хүүхдүүд олноор сурч буйг анхаарах ёстой. Үзэл бодол нь төлөвшөөгүй хүүхдүүдийг тэгж олноор нь гадаадад сургах нь аль ч талаа бодсон цэгцлэх асуудал. Үүний оронд үзэл бодол нь тогтсон, ядаж дунд сургуулиа төгссөн залуусыгцөөн тоогоор явуулах нь зүйтэй. -Та хятадад байж, хятад хүмүүстэй харилцаж байсан хүн. Иймд хятад хүний сэтгэлгээний онцлогын талаар яриач, магадгүй тэдэнтэй харилцахад хэрэг болдог байх? -Хятадын эртний домог байдаг юм. Нэгэн өвгөн урдах замыг нь халхалж буй уулыг нүүлгэхээр шийдээд хүүхдүүдээ дагуулан ухаж эхэлж. Улс амьтан тэнэг, мангарар нь дуудах ч, үл тоон “намайг үхвэл хүүхдүүд маань үлдэнэ, тэдний дараа ач нар маань үргэлжлүүлнэ” хэмээн улам шаргуу ажиллаад байж. Үүнийг сонссон бурхан өвгөний шантаршгүй байдлыг хараад уг уулыг өөр газар аваачиж тавьсан гэдэг. Өөр нэгэн домог байдаг нь далайд живж үхсэн дагины сүнс шувуу болон хувираад уг далайд гомдон түүнийг дүүргэх гэж өдөр бүр жижигхэн хошуугаараа өвс, чулуу авчирч далайд хаядаг болсон гэдэг. Үүнийг л хэлье, цаад санааг нь бодно биз дээ. -Цаг зав гарган сонирхолтой ярилцлага өгсөн таньд баярлалаа. Хамгийн сүүлийн өгүүлбэрийг таньд үлдээе. -Баярлалаа. Монголчууд хятадуудтай харилцахдаа мэргэжлийн хүмүүсийхээ үгийг сонсох, асуудлыг бодитой, прагматикаар харж, өөрсдийгөө боловсруулах нь хамгийн чухал зүйл байх. Тэрнээс хоосон хийвэр зүйлээс айж, тэрийг нь сэвж нийгэмд цацах, бусдыг өөрөөсөө түлхэх нь хөгжилд хүргэхгүй. Та бүхэнд ажлын амжилт хүсье. А.ДОРЖСҮРЭН