Т.БАТСАЙХАН

Шинжлэх ухааны академийн Газарзүй-Геоэкологийн хүрээлэнгийн Усны нөөц, ус ашиглалтын салбарын эрдэм шинжилгээний тэргүүлэх ажилтан, загас судлаач Б.Мэндсайхантай хадран загас хомсдож буй шалтгааны талаар ярилцлаа.

-Монгол оронд хэчнээн төрлийн загас байдаг юм бэ?

-Монгол орны загас­ны судалгааг Орос-Монголын, Герман-Монголын, Чехословак-Монголын олон ул­сын экспедици хийж гүйцэтгэж байсан. Үүнээс Орос-Монголын хамтарсан Биологийн иж бүрэн экспедицийн гидробиологи, загас суд­лалын отряд 1975 оноос Мон­гол орны загас, усны амьтдын судалгааг тогт­вортой явуулж ирсэн. Энэ экспедицийн хү­рээнд манай эрдэмтэн судлаачид ОХУ-ын эрдэмтэн судлаачидтай хамтран 14 овгийн 36 төр^­лийн 74 зүйлийн загас тэмдэглэсэн байдаг. Харин одоогийн байдлаар манай оронд долоон баг, хоёр дэд багийн 14 овгийн 46 төрлийн 78 зүйл загас байна гэж үзэж байгаа.

-Монгол хадран загасны тоо толгой эрс цөөрч, устаж байгаа талаар сүүлийн жилүү­дэд их ярьж байсан. Энэ талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөөч?

-Чоно харайхын гол дээр баригдсан Дөргөний усан цахилгаан станц нь Төв Азийн гадагш урс­галгүй ай савд хамаа­рагдах бөгөөд загасны зүйлийн бүрдлийн хувьд маш ядмаг, энд Потанины Алтайн сугас, монгол хадран гэсэн агнуурын ач холбогдолтой, унаган хоёр зүйл загас байдаг. Голын аль хэсэгт усан цахилгаан станц баригдсанаас шалтгаалан  усан санд тэжээлийн бааз шинээр бүрэлдэх нь харилцан адилгүй байх бөгөөд загасны шилжилт хөдөлгөөн, нүүдэлд ч харил­цан адилгүй нө­лөө үзүүлнэ. Монгол ор­ны хэмжээнд шинээр байгуу­лагд­сан усан цахилгаан станцуудын усан сан­гийн судалгааг Орос-Мон­голын хамтарсан экспедицийн загас судлал, гидробиологийн хэсгийн эрдэмтэн, судлаачид 2008 оноос тогтмол явуулж бай­на. Судалгааны аж­лын үр дүнгээс харахад Дөр­гөний усан цахилгаан стан­цын усан санд макро сээр нуруугүйтний бүлгэмдэл хараа­хан бүрэлдээгүй, ха­рин хөвөгч амьтдын тэжээллэг чанараараа их шимт усанд хамрагдаж бай­на. Дөргөний усан ца­хил­гаан станцын усан сан­гийн хэсэгт сээр ну­руу­гүйтэн амьтдын биоценоз дөнгөж бүрэлдэж байгаа тул идэш тэжээлийн хувьд ядмаг, Потанины Ал­тайн сугас загасны попу­ляци Далай нуурын популяциас бүрдэж байна. Дөргөний усан сан­гийн хэсэгт амьдрах ор­чин, идэш тэжээлийн онц­логоос хамааран зөвхөн Потанины Алтайн сугас загас зонхилж байгаа бөгөөд Монгол  хадран загасны амьдрах орчин хараахан бүрэлдэж эх­лээ­гүй байгаа нь харагдаж байсан.

Ийнхүү Дөргөний усан цахилгаан станцын далан нь Хангай, Алтайн нурууны хооронд чөлөөтэй явагдах монгол хадран загасны генетикийн нэгдмэл цул популяцийг таслан баруун, зүүн гэсэн тусгаарлагдмал хэсэгт хувааж байна. Гэхдээ Хар нуурын илүүдэл ус Татхан-Тээлийн голоор дамжин Завхан голд цутгах бөгөөд энэ хооронд Монгол хадран загас шилжилт хөдөлгөөн хийнэ. Харин үржлийнхээ үед Хар нуураас Чоно харайх голыг өгсөн түрсээ шахаж байгаа монгол хадран загас нь Дөргөний усан цахилгаан станцаас доош хэсгийн хайрга чулуун ёроолтой хэсэгт түрсээ шахан адаптацид орсон байна. Үүнээс харахад Дөргөний усан цахилгаан станц нь Чоно харайхын гол дахь монгол хадран загасны үржлийн талбайн 10 хувийг алдагдуулж байна.

-Хадран загасны ач хол­богдол, онцлогийн та­лаар хэлж өгнө үү?

-Манай орны нуур, голуудад таван зүйлийн хадран загас тэмдэглэгдсэн байдаг. Үүнээс Алтайн өндөрлөг, Их нууруудын хотгорын нуур голуудад тархан амьдрах монгол хадран загас, Хөвсгөл нуурт амьдрах хөвсгөл хадран загас нь нутгийн унаган зүйл загас юм. Өөрөөр хэлбэл тухайн амьдардаг нуур, голоосоо өөр хаана ч амьдардаггүй гэсэн үг. Хадран загас цэнгэг усны индикатор бөгөөд энэ загасны тоо толгой их байвал амьдарч байгаа орчин нь байгалийн унаган төрхөө алдаагүй байна гэж үздэг. Үүнээс монгол хадран загас бусад дөрвөн зүйлийн хадран загасаа бодоход биеэр хамгийн том бөгөөд урт нь 70 см, гурван кг хүрнэ. 5-6 насандаа үржилд орно. Үржил дөрөвдүгээр сарын сүүлээс ус 4-6.0  хэм болоход нуурт цутгаж буй голоо өгсөж сүрэглэн хайрга чулуун ёроолд үүр засан түрсээ шахна. Үр тогтосны дараа эр загас нь 7-10 хоног үүрээ манана. Эм загас 17-18 мянган түрс гаргадаг. Монгол хадран 16 жил насалдаг.  Голчлон ёроолын амьтан, загасаар хооллодог холимог идэштэй загас юм. Хадран загасны маханд уураг 14.3-17.4 хувь, өөх тос 2-5 хувь, эрдэс бодис 0.8-1.3 хувийг эзэлдэг учир хүнсний гол уурагт бүтээгдэхүүн болдог. Иймээс зөвхөн монголчууд бидэнд л заяа­сан унаган зүйл монгол хад­ран загасаа хайрлан хам­гаалах нь бидний үүрэг юм.

-Хадран загасны үржил, тоо толгой хомсдож буй талаар хийсэн хамгийн сүүлийн ямар судалгаа байгаа вэ?

-Манай хүрээлэнгийн эрдэмтэн судлаачид 2017 оны дөрөвдүгээр сард монгол хадран загасны шилжилт хөдөлгөөн, үржлийн байршил, үржлийн нүүдлийг тогтоох зорилгоор Чонохарайхын гол, Ховд голын Шижигтэйн хавцал орчим монгол хадран загасанд хувийн дугаар бүхий уян пластик тэмдэглэгээг нурууны сэлүүрийнх нь доод хэсэгт байрлуулж өгсөн. Зүүлт нь загасандаа ямар ч хор хөнөөл учруулахгүй уян пластик тэмдэглэгээ юм. Энэ нь баруун Монголын нуур, голын системд хийсэн судалгааны анхны ажил болж байгаагаараа онцлог юм. Одоо харин зүүлт, тэмдэглэгээний талаар орон нутгийн иргэдэд ухуулан таниулж хэрэв тохиолдлын журмаар зүүлт, тэмдэглэгээтэй хадран загасыг барьвал барьсан газрын нэ­рийг, тухайн загасны зүүлт тэмдэглэгээтэй хамт Дөргөний усан цахил­гаан станц болон Хар-Ус нуурын Тусгай хамгаа­лалттай газрын захиргаанд авчирч өгөхийг хүсье.Энэ нь мөн хадран загасны улирлын шилжилт хөдөл­гөөн, тэр тусмаа үржлийн нүүдлийг хянах, үнэн зөв мэдээлэл авахад ихээхэн ач холбогдол өгөх юм. Бид дахин барилтын аргаар тоо толгой, шилжилт хөдөл­гөөнийг тогтооно. Энэ нь шинэлэг арга зүй боловч цаг хугацаа их шаардана.

-Гаднын улс орнууд усан цахилгаан станц бай­гуулахдаа тухайн гол, нуурын загасыг хамгаа­лах, тоо толгойг нь хорогдуу­лахгүй байхад хэрхэн анхаардаг вэ. Манайд юу дутагдаж байна вэ?

-Дэлхийн олон улсын практикт усан цахилгаан станц барихдаа тухайн голд тархан амьдрах загасны зүйлийн бүрэлдэхүүнээс шалтгаалан тэдгээрийн шилжилт хөдөлгөөн, үрж­лийн нүүдлийг алдагдуулахгүйн тулд биологийн онцлогт нь тохирсон загас дамжин өнгөрүүлэх байгууламжийг барьж өгдөг. Гэтэл манай оронд баригдсан усан цахилгаан станцууд нь загас дамжин өнгөрүүлэх байгууламж байдаггүй. Жишээлбэл, Дөргөний усан цахилгаан станц нь тухайн зүйлийнхээ биологийн онцлогт тохироогүй оновчгүй байгууламж барьсан бай­даг. Иймээс дахин иймэр­хүү алдаа гаргахгүйн тулд мэргэжлийн судлаач­дын багаас, эрдэмтэн суд­лаачдаасаа сайн асууж заавар зөвлөгөө авах шаардлагатай. Нэ­гэнт баригдсан усан цахил­гаан станцуудын хувьд хэлэ­хэд шинээр үүссэн усан сангуудыг түшиглэн тухайн голд нь амьдарч байгаа агнуурын ач холбогдолтой, мөн нэн ховор, ховор зүйлүүдийг зориудын аргаар үржүүлэн бие даан амьдрах чадвартай жараахайг усан сангаас дээш, доош тавин загасжуулах шаардлагатай байна. Энэ асуудалд тухайн усан цахилгаан станцын захиргаа, аймгийн Байгаль орчин аялал жуулчлалын газар хамтран загасыг зориудын аргаар үржүүлдэг мэргэжлийн байгууллага, хүрээлэнгүүдэд хандан шинжлэх ухааны үндэслэл, техник эдийн засгийн үндэслэлийг боловсруулах хүсэлт гаргахад болохгүй юм байхгүй.

-Гол, нуурыг бохир­дуулс­наар загас, тэнд амь­дар­даг бичил биетүүдэд, амьт­дад хэрхэн сөргөөр нөл­өөл­дөг талаар мэдээлэл өгөхгүй юү?

-Мэдээж ямар ч амьтанд өөрийн гэсэн амьдрах орчны хил хязгаар байдаг. Жишээлбэл, тул, зэвэг, хадран загас нь хүчилтөрөгчөөр баялаг, ширүүн урсгалтай, хайрга чулуун ёроолтой хэсгийг шүтэн  амьдардаг хүйтэн, цэнгэг усны загас юм. Амьдрах орчных нь нөхцөл доройтоход дайждаг. Бохирдол нь органик гаралтай буюу механик гаралтай юу гэдгээс шалтгаалан загас, усны амьтдад үзүүлэх нөлөө нь харилцан адилгүй байна. Жишээ нь, Туул гол маань Төв цэвэрлэх бай­гууламжийн дутуу цэвэр­лэгээнээс болж Алтан­булагийн гүүр хүртэл бай­галийн унаган төрхөө алдсанаас тэнд амьдрах цэнгэг усанд амьдрах зохилдлоготой загас, усны амьтад бүрэн устаад байна. Энд зөвхөн орчны бохирдлыг тэсвэрлэх чадвартай цөөн өргөс хорхой, уушиг хэвэл хөлт дун зэрэг цөөн зүйлийн усны амьтад амьдарч байна. Харин Заамарын орчмын хэсэгт уул уурхайн үйл ажиллагаанаас үүсэх механик бохирдол нь голын ёроолын хайрга чулууг бүрхсэнээс амьдрах орчин нь доройтон хомсдож, үүний улмаас цэнгэг усны загасны тархац хүрээ хумигдсаар орчны өөрчлөлтийг тэсвэрлэх чадвартай бүлээн усны бүлгэмдлийн тоо толгой ихсэх зэрэг өөрчлөлт орсоор байна.

Эх сурвалж: "Зууны мэдээ" сонин