Ч.ГАН “Увс нуур” бөхийн галын 20 жилийн ой энэ жил тохиож байгаа ажээ. Ойн хүрээнд олон бүтээлч ажил хийхээр төлөвлөсний нэг нь  “Оргил өөд тэмүүлсэн он жилүүд” нэртэй Эрдэм шинжилгээний бага хурал юм. Энэ сарын 26-нд болох тус хурлыг зохион байгуулах комиссын гишүүн, доктор, профессор Б.Эрдэнэсүрэнтэй ярилцлаа.   -“Увс нуур” бөхийн галын 20 жилийн ойн хү­рээнд эрдэм шинжилгээний бага хурал хийх гэж байгаа нь шинэлэг санагдлаа. Хуралд ямар сэдэвтэй илтгэлүүд хэлэлцэгдэх вэ? -1998 онд “Увс нуур” бөхийн гал байгуулагдсан юм. Тэр үед манай нут­гийн улсын цолтой 40 шахам бөх байсан бол одоо 60 гаруй бөхтэй болж, жилээс жилд улсын цолтон нэмэгдсээр байна.Тий­мээс 20 жилийн ам­жил­таа тэмдэглэх нь зүй­тэй гэж үзээд эрдэм шин­жилгээний бага хурлаар эхэлье гэж ой тэмдэглэх ажлын хэсгийнхэн шийдвэрлэсэн юм. Монгол бөхийн хөгж­лийн төвшин, амжилт ололтод нөлөөлөх хүчин зүйлс, цаашдын хөгжил гээд хурлын үеэр олон сонирхолтой сэдэв хөнд­сөн илтгэлүүд хэлэлцэг­дэнэ. Тухайлбал, “Дэл­хийн болон Монголын уламж­лалт бөхийн үү­сэл хөгж­лийн түүхэн зам­нал”, “Монгол бөхийн хөгж­­лийн шинэ үе” гэсэн сэдвийн хүрээнд Хөдөл­мөрийн баатар, дархан аварга, доктор, профессор Х.Баянмөнх, “Монгол бөхийн хөгжилд байгаль- нийгмийн хүчин зүйлсийн нөлөөлөл” сэд­вээр гавьяат дасгал­жуулагч, шинжлэх ухааны док­тор, профессор Л.Ням, “Монгол бө­хийн соёл” сэдвээр док­тор, дэд профессор Ш.Эрдэнэцэцэг, “Мон­го­лын язгуур бөх бух ноолдооны үүсэл хөг­жил, ач холбогдол” сэд­вээр бөх судлаач, док­торант А.Буянтогтох, “Монголын үндэсний бөх соёлын өв тээгч мөн” сэд­вээр Бөх судлаач Б.Цог­зол­маа нар илтгэл тавина. Увсын бөхчүүдийн амжилт, “Увс нуур” галын ололтын тухай агуулгууд мэдээж хурлын чухал сэдэв байх болно. Тухайлбал, “Дэлхийн болон олимпийн дэв­жээнд Увс нутгийн бөх­чүү­дийн үзүүлсэн ам­жилт, чансаа” сэдвээр спор­тын сэтгүүлч, орчуулагч С.Түвдэнням, “Үндэсний баяр наадмын барилдаанд Увс нутгийн бөхчүүдийн  оролцоо, амжилт” гэсэн агуулгын хүрээнд сэт­гүүлч, бөх судлаач С.Баян­дорж илтгэлээ хэлэл­цүүлнэ. Улсын начин Д.Жанчивдорж Монгол бө­хийн хөгжилд “Увс нуур” галын гүйцэт­гэсэн үү­рэг, удирд­лага, зохион бай­гуулалт сэдвээр мөн илт­гэл тавихаар төлөвлөсөн. -Эрдэм шинжилгээний хурлын бэлтгэл хангагдсан уу? -Илтгэгч нар маань судалгаа хийсэн сэд­вийнхээ дагуу илтгэлээ бэлтгээд явж байна. Боловс­ролын их сур­гуу­лийн Биеийн тамирын дээд сургуультай хамтран зохион байгуулах юм. Тус сургуулийн Эрдмийн зөвлөлийн тэнхимд пүрэв гаригийн 10:00 цагаас эхлэн хуралдана.Бөх судлалыг сонирхдог хүмүүс, бөх сонирхогчдод хурлын үйл ажиллагаа нээлттэй. -Таныхаар монгол бө­хийн судалгаа шинжилгээ ямар төвшинд явна вэ. Сал­барын судлаач эрдэмтэд гэхээр хэр олон хүн байдаг юм бол? -Монголчууд дэл­хийн хэмжээний спор­тын олон уралдаан тэм­цээнд оролцдог болсон. Шинжлэх ухааны үн­дэс­лэлтэй судалгааг сайжруулах асуудал их чухал байна. Энэ хуралд бэлтгээд судлаачдыг хам­руулахаар ажиллах үед анзаарч байхад тууштай судлаад явж байгаа хүмүүс цөөхөн байдаг юм байна. Гавьяат дасгалжуулагч Л.Ням гэж олон ном бичсэн эрдэмтэн байна. Манай Х.Баянмөнх аварга байна. Энэ хүний амжилтын үндэс нь судалгаа байсан гэдэг нь харагдаж байгаа юм. Хэд хэдэн бүтээл гаргасан хүн шүү дээ. Монгол бөхийн 600 гаруй мэх, тэдгээрийг яаж хийх, хэрхэн хариу мэх хийх вэ гээд бөх болох зам сонгосон эсвэл багш дасгалжуулагч болох хүнд их ач холбогдолтой гурван боть бүтээл саяхан гаргасан. -Ямар чиглэлийн су­дал­гаа энэ салбарт дутагдаж байна вэ? -Дэлхийн хэмжээнд хурдацтай хөгжиж байгаа бөхийн спортод өндөр амжилт гаргахын тулд үндэсний бөхийн арга техникийг яаж ашиглах вэ гэдэг асуудлаар судал­гаа явуулмаар байгаа юм. Тэгвэл хэн ч хийж, хариулж чадахгүй мэ­хүүд гарч манай бөхчүү­дийн амжилт нэмэгдэх үндэстэй гэж бодогдож байна. Амжилт гаргасан тамирчдаа судлах нь бас чухал. Н.Түвшинбаяр аваргын мэхийг судал­на гэдэг чинь дахин олим­пийн аварга төрөхийн үндэс шүү дээ. Гэтэл ганц аваргатай болоод дуусчихаж болохгүй биз дээ. Тэр школийг бий болгоод амжилтруу тэмүүлэх нь  чухал. Үндэсний бөхөөр ба­рилд­даг залуус нэг үеэ бодвол тооны хувьд олон болсон байна. Үн­дэс­ний уламжлалт соёл, монгол бөхийн барилдаандаа тулгуурлаад тив дэлхий олимпийн зэрэглэлд ордог бөхийн мэргэжлийн төрлүүдэд сайн барилдаж өндөр амжилт гаргах бөхчүүдээ бодлогоор бэлтгэх ажлыг эрчимжүүлэхэд судалгаа шинжилгээ зайлшгүй хэрэгтэй. Биеийн та­ми­рын чиглэлийн сургуу­лиуд бол судалгаа хийх гол түшиц газар байх учиртай. Зүгээр барилдуулах биш, судалж заах нь чухал болов уу. Энэ тал дээр Х.Баянмөнх аваргын сүүлд гаргасан ном анх­ны чухал оролдлого болсон байна лээ. Л.Ням докторын “Брэнд мэх­нүүд” гэж бас сайхан ном гарсан. -Аймаг бүр бөхийн гал үүсгэж бөхчүүдээ дэмжиж байна. “Увс нуур” бөхийн гал үргэлж жишиг болж явдаг хэмээн үнэлэгддэг? -Би бас тэгж ойлгож байгаа. Сайн бөх байхад анзаарахгүй бол сум орон нутгийн наадамд барилдаж байгаад ид үе нь өнгөрөх тохиолдол байдаг шүү дээ. Харин зохион байгуулалт хий­гээд дэмжээд ирэхээр бусдыгаа дагаж явсаар улсын хэмжээнд, цааш­лаад дэлхийн хэмжээнд амжилт гаргах тохиолдол байна. Мэргэжлийн спорт гэдэг бол хүнээс маш их хичээл зүтгэл, тэсвэр тэв­чээр, хөдөлмөр шаарддаг. Бас санхүүгийн дэмжлэг хэрэгтэй байдаг шүү дээ. “Увс нуур”бөхийн гал үүссэн явдал бол их зүтгэж байж бүтсэн ажил юм билээ. Анх дархан аварга Х.Баянмөнх, Спортын хороонд ажиллаж бай­сан Лагиржав агсан хоёр нэлээн хөөцөлдөж босгосон гэдэг. Одоо үед бөхийн галын тэр­гүүн Д.Дорлигжав, га­лын гүйцэтгэх захирал Д.Цэрэнсамбуу, УИХ-ын ги­шүүн, нутгийн зөв­­лө­­лийн дарга Б.Чойжил­сүрэн гээд олон хүний удирдлага багийн зохион байгуулалт, хөрөнгө  санхүүгийн  дэмжлэг, багш, дасгалжуулагч нарын сэтгэл зүтгэлээр ажил урагшилж байдаг нь ойлгомжтой. Нутгаа гэсэн хүмүү­сийн сэтгэлд тулгуурлан санхүүжилтийн эх үүсвэр бий болгож, бөхчүүддээ оргил өөд тэмүүлэх бо­ломж олгосноороо анх­дагч гал гэж ойлгож байгаа. -Үндэсний бөхийн хөг­жилд төрийн оролцоо, дэмжлэгийн тухайд та юу хэлэх вэ? -Монгол шиг харь­цангуй хүн ам цөөтэй улс үндэстний хувьд ямар спортын төрөлд тул­гуурлаж хөгжлийн бод­лого явуулах вэ гэдэг нь чухал болов уу. Бокс,мэргэжлийн бөхийн төрлүүд  бол дэлхийд өрсөлдөх манай брэнд спорт яах аргагүй мөн. Тиймээс төрийн ивээлд зайлшгүй байх ёстой. Үндэсний бөхийг сонирхолтой болгож, улам хөгжүүлэх асуудал тулгамдаж байна. Энэ чиглэлийн судлаач эрдэмтэд ч гэсэн бөхөө яаж сонирхолтой, шударга болгох вэ гэдэг чиглэл рүү судалгаа сайн хийх хэрэгтэй. Бөхчүүд ёс зүйн хувьд зохисгүй үйлдэл гаргаж байна. Мэх сонирхолтой биш, бариад зогсчихдог болсон байна. Дээхнэ үед алгасалгүй үздэг байсан бол ний нуугүй хэлэхэд сүүлийн үед миний сонирхол буурсан. Барилдаж өгөхгүй юм. Баасанхүү харцага шиг барилдаад байдаг бол өнөөдөр ямар мэх хийх бол, яах бол гэж бүгд сонирхож үзнэ шүү дээ. Японы сүмо үндэсний зан заншилдаа тулгуурлаад ямар мундаг хөгжиж байна гээд үлгэр болохуйц сайн жишиг олон байна. Энэ тал дээр манай “Увс нуур” галын хувьд тодорхой санаачилга гаргаж явдаг галын  нэг л дээ. Тэр ч утгаараа бөх судлалын хөгжлийн бодлогын асуудлаас хэлэлцэхээр энэхүү эрдэм шин­жилгээний бага хурлыг зохион байгуулж байна. -Таныг улс төрд олон жил зүтгэж, УИХ-ын гишүүнээр ажиллаж байсныг мэдэх юм. Бөхийн галынхаа ажилд идэвхтэй оролцдог байлгүй? -Би бөх сонирхдог. “Увс нуур” галынхаа үйл ажиллагааг дэмжиж хааяа оролцдог. 20 жилийн ойн хүрээнд Эрдэм шин­жилгээний хурлыг зохион байгуул гэсэн даалгаврыг манай галын удирдлагаас өгч энэ ажилд оролцож байгаа минь эрдэмтэн хүний хувьд бага ч болов хувь нэмрээ оруулж байна гэж ойлгож байгаа. “Увс нуур” бөхийн га­лын 20 жилийн ойг тохиол­дуулан зохион байгуулж буй “Оргилд тэмүүлсэн он жилүүд”сэдэвт эрдэм шинжилгээний бага хурал бөх судлалын хөгжилд бага ч гэсэн хувь нэмэр болж, эрдэмтэн судлаачдын үгийг олон нийтэд хүргэх боломж олгож байгаа гэдэгт итгэж байна. Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин