Сүрнээгийн УЯНГА

Удирдсан хамт олныхоо жаргал, зовлонг зүрх сэтгэлээрээ мэдэрч, урагшлах өөдлөхийн хувь заяаг үүрч явдаг хүн байдаг. Тэр хүн бол манай сониноос оноож өгсөн нэрээр “Нэгдүгээр хүн” юм. Улс орны бодлого, аливаа салбарын тулгарч буй асуудлыг бүрнээ мэдэж байх учиртай тэр эрхэм зүгээр нэг тамга атгаад суух биш, санаа оноогоо дэвшүүлж, түүнийгээ ажил хэрэг болгохын төлөө уйгагүй тэмцдэг байх учиртай. “Зууны мэдээ” сонин “Нэгдүгээр хүн” булангийнхаа энэ удаагийн зочноор Баян-Өлгий аймгийн Засаг дарга А.Камелиятыг урьж ярилцлаа. Манай сонин казах түмний хэл соёлыг хүндэтгэн ярилцлагыг крилл болон казах хэлээр уншигчдадаа хүргэж байна.

-Таныг сүүлийн 30 гаруй жил нутагтаа, тэр дундаа төрд тасралтгүй ажиллажээ гэж харлаа. Нутаг орноо сайн мэдэх хүний хувьд ажлаа аваад аймгийнхаа хөгжлийн бодлогыг хэрхэн төлөвлөв?

-Төрөлх нутгийнхаа төлөө хийхээр төлөвлөсөн ажил их байна. Аймгийн хөгжлийн үндсэн чиглэлийг тодорхойлж аймгийн Засаг даргын 2020-2024 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөр болон "Баян-Өлгий аймгийн хөгжлийн зураглал-2030" бодлогын баримт бичиг батлагдсан.

Манай аймгийн гол тулгамдсан асуудал бол ажилгүйдлийн түвшин өндөр байна.  Үүнийг шийдвэрлэхийн тулд аялал жуулчлалын салбарыг хөгжүүлэх, газар тариалангийн салбарыг эрчимжүүлэх, Цагааннуур, Даян боомтуудаар транзит тээвэрийг нэмэгдүүлэх, Цагааннуур чөлөөт бүсийн үйл ажиллагааг эрчимжүүлэн эдийн засгийн эргэлтийг бий болгох, Асгатын мөнгөний ордыг хөдөлгөх асуудалд анхаарч ажиллаж байна.

- Энэ жил 21 аймгийн өрсөлдөх чадварын үнэлгээгээр танайх 13 дугаар байранд орж өмнөх жилээс оноо буурсан. Шалтгааныг нь харвал технологийн дэд бүтэц, менежментийн хэвшлийн үзүүлэлтүүд ихээхэн нөлөөлжээ гэсэн байсан. Алдаа оноогоо хэрхэн дүгнэж байна?

-Аймгуудын хөгжлийг үнэлэх энэ судалгааг тодорхой аргачлалын дагуу тогтмол хийдэг. Үүгээрээ орон нутгийн өрсөлдөх чадварын ахиц, өөрчлөлтийг хянах боломжтой бөгөөд аймгуудын өрсөлдөх чадварыг хооронд нь харьцуулж, чиг хандлагыг тодорхойлохоос гадна тухайн аймгийн өрсөлдөх чадварыг хойш татаж буй эсвэл дээшлүүлж буй үзүүлэлтүүдийг тогтоож байна. Мөн давуу болон  сул талыг үнэлэх боломж олгож буй нь энэхүү судалгааны давуу тал юм.

Манай аймгийн хувьд ковидын дараах эдийн засгийн сэргэлт хэвийн хэмжээнд тогтворжоогүй байдал болон аймгийн иргэдийн бизнес хөрш хоёр улсаас шууд хамааралтай тул үүнтэй холбоотой олон хүчин зүйл нөлөөлж байна гэж дүгнэх боломжтой.

- Баруун хязгаарын бүс нутгийн онцлог нь байгалийн гайхалтай, дахин давтагдашгүй тогтоцоос гадна хүмүүсийн амьдрал, олон үндэстэн ястны соёлтой танилцах боломжийг жуулчдад олгож байна. Зөвхөн гадны жуулчид төдийгүй монголчууд ч баруун аймгууд руу аялах хүсэлтэй болсон. Өнгөрсөн жилүүдэд жуулчдын тоо, аялал жуулчлалаас олсон орлого хэр байв?

-Байгалийн дахин давтагдашгүй тогтоцтой, олон үндэстэн ястны өлгий нутаг бөгөөд Алтай Таван богд, Хотон, Хурган нуур, Бага түргэний хүрхрээ зэрэг олон сайхан байгалийн үзэсгэлэнт газар бий.

Манай орон нутгийн өвөрмөц онцлогтой танилцахаар дотоодын аялагчид төдийгүй, дэлхийн олон улс орнуудаас аялагчид зорин ирдэг. Өнгөрсөн жил  аймаг, орон нутгийн онцлог, олон үндэстэн ястны өв соёл, ахуй амьдрал, Монгол Алтайн байгалийн үзэсгэлэнт газрыг үзэхээр гадаад, дотоодын 42 мянга орчим аялагч ирсэн. Гадаад, дотоодын аялагчид орон нутагт 30 орчим тэрбум төгрөгийн орлого оруулсан судалгаа гарсан.

- Өнөөдөр дэлхий Монголын казахуудын амьдрал, өв соёлыг сонирхож байна. Тэр дундаа казах түмний шувуулах соёл дэлхийн анхаарлыг татдаг. Эх орноо дэлхийд сурталчлах ажлыг хэрхэн хийж байна вэ?

-Бүргэдээр ан хийх уламжлал төв Азийн нүүдэлчдийн дунд 6000 жилийн өмнө үүсэж, эдүгээ хүртэл хадгалагдаж ирсэн түүхтэй. Энэхүү зан үйлийг манай аймгийн казах түмэн хамгийн сайн хадгалж үлдсэн. Анх Баян-Өлгий аймагт “Бүргэдийн баяр”-ыг 1999 оноос тэмдэглэж эхэлсэн бол 2010 оноос  энэхүү уламжлалт зан заншлыг сэргээх, хойч үедээ өвлүүлэн үлдээх, дэлхий дахинд сурталчлан таниулах зорилгоор "Бүргэдийн баяр"-ыг жилд хоёр удаа буюу намар Баян-Өлгий аймагт, хавар Улаанбаатар хотод өргөн хүрээнд зохион байгуулах болсон. Мөн Бүргэдээр ан хийх уламжлалт зан үйлийг 2010 онд ЮНЕСКО-гийн  “Хүн төрөлхтний соёлын биет бус өв”-д албан ёсоор бүртгэснээс хойш жил бүр Бүргэдийн баярыг гадаадын жуулчид зорин ирэх нь нэмэгдсэн.

Бүргэдийн баяраар бүргэд, бүргэдчин хоёрын харилцаа буюу эзнээ дуулгавартай сонсох, бүргэдийн сүрлэг дэвэлт, ан барьж буй байдлыг үзэж сонирхох, казах түмний ёс заншлыг харуулсан жуулчдыг татахуйц олон сонирхолтой үйл ажиллагаа болдог. Үүний зэрэгцээ баярыг угтаж иргэдэд танин мэдэхүй, байгаль орчин, экологи, аялал жуулчлалын боловсролыг олгох “Аялал жуучлал ба бүргэдийн баяр” сэдэвт эрдэм шинжилгээний бага хурлыг зохион байгуулдаг болсон.

АНУ-ын уран бүтээлчид Холливудад 13 настай, бүргэдчин охин Н.Айшолпаны тухай баримтат киног 2016 онд хийж байсан нь бүргэдээр ан хийх нүүдэлчдийн уламжлалыг дэлхий дахинд таниулсан. Мөн аялагч, гэрэл зурагчин Ч.Батзаяа, Х.Энхжаргал нарын хамтран бүтээсэн “Бүргэд” ном саяхан хэвлэлтээс гарч олны хүртээл болсон. Энэ ном Монгол Алтайн казахуудын өв уламжлал, бүргэдээр шувуулах соёлыг сурталчлах томоохон ажил болж байна.

-Монгол Улс нэг сая жуулчин хүлээн авах амбицтай байгаа. Үүнд танай аймаг ямар хувь нэмэр оруулах вэ. Алтай Таван богд, бүргэд, олон үндэстний соёлоос  эхлээд жуулчдыг татах хамгийн том бааз суурь нь Өлгий хот боллоо шүү дээ?

-Ерөнхий сайд өнгөрсөн оны гуравдугаар сард манай аймагт ажиллах үеэрээ Баян-Өлгий аймгийг аялал жуулчлалын дөрөв дэх бүс болгон хөгжүүлэх шийдвэр гаргасан. Энэ хүрээнд "Баян-Өлгий аймгийн хөгжлийн зураглал-2030" бодлогын баримт бичгийг батлахдаа аймаг, орон нутгийн онцлог, олон үндэстэн ястны өв соёл, ахуй амьдрал, Монгол Алтайн байгалийн үзэсгэлэнт газрыг түшиглэсэн аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх, аялал жуулчлалын үйл ажиллагаа эрхлэх аж ахуйн нэгж, иргэд, малчдын санал санаачилгыг дэмжих зорилт дэвшүүлсэн.

Уг зорилтын хүрээнд Өлгий хотын нисэх буудлыг шинэчлэн өргөтгөх, жилд ирэх гадаад, дотоодын жуулчдын тоог 50 мянгад хүргэх, аялал жуулчлалын үйлчилгээний чанарыг сайжруулж, хүний нөөцийг чадавхжуулах салбарын орлогыг нэмэгдүүлэхээр төлөвлөн ажиллаж байна.

Ирэх жуулчдын тооноос илүү жуулчдыг хүлээн авах үйлчилгээний чанарыг улам сайжруулах тал дээр анхаарч байгаа. Үйлчилгээний чанарыг сайжруулбал байгалийн үзэсгэлэнт газар ихтэй манай аймагт ирэх жуулчдын тоо ч нэмэгдэж,  аялал жуулчлал хөгжих бүрэн боломжтой. 2023 онд гадаадын 7000 гаруй, дотоодын 55000 гаруй жуулчин хүлээн авах урьдчилан судалгаатай байна.

-Байгалийн үзэсгэлэнт газраас гадна аялал жуулчлалтай холбоотой бүтээн байгуулалт хэр хийгдэж байна вэ. Жуулчдыг нэг удаа ирээд буцах биш дахин ирэх сэтгэгдэл төрүүлэхийн тулд ямар шинэ санаачлага гаргаж байгаа вэ. Зөвхөн зуны аялал жуулчлал биш өвлийн аялалыг их сонирхдог боллоо. Бүргэдийн баяр эвент их сонирхолтой санагддаг?

-Аялал жуулчлалын салбар манай улсад ялангуяа баруун бүсэд шинэхэн хөгжиж буй салбар. Үндэсний гэж хэлж болох “Бүргэдийн баяр” арга хэмжээг орон нутгаас болон салбарын яамнаас онцгойлон дэмжиж ажиллаж байгаа.

Аймгийнхаа аялал жуулчлалын гол бодлогын баримт бичиг “Аялал жуулчлалын дэд хөтөлбөр”-ийг энэ онд батлуулан хэрэгжүүлж байна.Цаашид хөрш зэргэлдээ БНХАУ-ын ШӨЗО-ны Алтай аймгийн Ханас байгалийн үзэсгэлэнт газарт жилдээ 30-40 сая аялагч зорин ирдэг ба тус улсаас аялагчдыг татах зорилготой аймгийн Засаг даргын орлогчоор ахлуулсан ажлын хэсэг саяхан тус бүсэд очиж туршлага судлан, хамтран ажиллах талаар санал солилцоод ирсэн. Манай аймгийн дээрх бүстэй маш ойрхон байршилтай Даян боомтыг 2023 оны зургадугаар сарын 02-ноос үйл ажиллагааг нь нээсэн ба одоогоор ачаа тээвэр нэвтрүүлж эхэлж байна. Удахгүй зорчигч нэвтрүүлэх зөвшөөрөл Хятадын талаас олгогдсоны дараа аялал жуулчлалын аж ахуйн нэгжүүд хамтран ажиллах боломж нээгдэнэ. Энэхүү боломжийг дөрвөн улиралд үргэлжлүүлэн ашиглах бүрэн боломжтой. Харин үүнд аж ахуйн нэгжүүдийн идэвх санаачилга, хөрөнгө оруулах асуудал  чухал байгаа.

-Олны хөлөөс байгалиа хамгаалахаас гадна аялагчдыг хүлээж авах амралтын газруудын стандарт, аюулгүй байдал их чухал. Шинэ ресторан, зочид буудал, баазууд барих, үйлчилгээний байгууллагууд стандартын дагуу үйлчилгээ үзүүлэх бааз суурийг өргөжүүлэхэд хөрөнгө оруулалт татах хэрэгтэй байх. Ер нь хөрөнгө оруулагчдыг хэр урьж, өгөөж нь хэр байна вэ? 

-Байгаль орчныг онгон төрхөөр нь хамгаалахад бүх талын оролцоо чухал. Зөвхөн төр засгийн хийх ажил гэж ойлгож болохгүй. Байгалийн үзэсгэлэнт газруудад зориулалтын хогийн сав, бие засах газаргүйгээс болж гадаа хог хаях зэргээр байгаль орчноо бохирдуулж байна. 

Аялал жуулчлалын компаниуд жил ирэх тусам үйл ажиллагаагаа сайжруулж,  өөрсдийн аяллын маршрут, чиглэлд хогийн сав байрлуулж, эко 00 барьж, тэмдэг тэмдэглэгээтэй болгож байна. Үүнээс гадна амралтын газар, буудлын стандарт, хоол ундны амт, чанар, машин техникийн хангамж, аюулгүй байдал, боловсон хүчний асуудал зэргийг орчин үеийн шаардлагад нийцүүлэн сайжруулахад орон нутаг зөвлөмж, дэмжлэг үзүүлэн ажилладаг.

Энэ салбарт хөрнгө оруулагчид жил ирэх тусам нэмэгдэж байгаа. Одоогоор аймгийн хэмжээнд нийтийн үйлчилгээний 45, зочид буудлын дэргэдэх долоо, аялал жуучлалын баазын дэргэдэх найм нийтдээ 60 гаруй ресторан, хоолны газар үйл ажиллагаа явуулж байна. Эдгээр бааз суурьт түшиглээд одоогоор 10 мянга гаруй хүнийг нэг доор хүлээн авах  хүчин чадалтай гэж тооцсон. Үүгээр зогсохгүй зочид буудал, жуулчны баазууд  нэмэгдэж шинээр нээгдэж байна.

-Өлгий хот Монгол Улсын баруун хязгаарт нийслэлээс бараг 2000-аад км зайтай. Гадны жуулчид байтугай дотоодынхон явахад хүндрэлтэй. Харин хямд өртгөөр онгоц нисэхээр боллоо. Мөн олон улсын нислэг үйлддэг болох тухай олон жилийн өмнөөс яригдаж байгаа ч одоогоор тодорхой бус хэвээр байна. Заавал Улаанбаатараар дамжилгүй шууд Баян-Өлгийд очдог бол давуу тал их байна?

-Гадаад дотоодын жуулчдыг хүлээн авах ажлыг тодорхой хэмжээгээр хийж эхэлсэн. Манай аймагт аялал жуулчлалын чиглэлээр 45 гаруй аж ахуйн нэгж байгууллага, нөхөрлөл, 13 жуулчны бааз, 14 зочид буудал идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулдаг.

 Дотооддоо хийх нислэгийн үнэ тариф хэтэрхий өндөр байсан. Хамгийн багадаа  1650000 мянган төргөг байсныг  энэ оны  долдугаар сарын 1-ээс 800 мянган төгрөг болгон тал хувийг нь хөнгөлөх шийдвэрийг Засгийн газраас гаргасан. Энэ нь гадаад дотоодоос ирэх жуулчдад үр өгөөжтэй ажил боллоо. Жуулчдын тоо ч нэмэгдэх хандлагатай байгаа.

Засгийн газраас 1996 онд Өлгий нисэх буудлыг олон улсын нисэх буудлын статустай болгож байсан хэдий ч одоогийн нисэх буудлын хүчин чадал 100 хүний суудал бүхий онгоц хөөрч буух зориулалттай.  "Алсын хараа 2050" урт хугацааны хөгжлийн бодлогод зарим аймгийн нисэх буудлыг 4С зэрэглэлийн хэмжээнд хүргэж өргөтгөхөөр тусгагдсан. Энэ бодлогод манай аймгийн нисэх онгоцны буудал багтана. Өлгий нисэх буудлыг өргөтгөх тухай ажлын хүрээнд аймгаас сонгогдсон УИХ-ын гишүүдтэй хамтран Засгийн газарт санал хүсэлт тавьсны үндсэн дээр улсын төсвөөс 4.5 тэрбум төгрөг шийдвэрлэж, нисэх буудлыг өргөтгөх ажил хийхээр болж, олон жил яригдсан асуудал шийдлээ олж байна.

-Танай аймагт хос хэлний асуудал байнга яригддаг. Та энэ байдалд ямар дүгнэлт хийдэг вэ. Аймгийг удирдах хугацаандаа шинэчлэл хийх үү, ямар бодлого баримтлах вэ?

-Аймгийн Засаг даргын зүгээс 2020-2024 онд хэрэгжүүлэх “Хөгжилд тэмүүлсэн Баян-Өлгий” үйл ажиллагааны хөтөлбөрт Хүний хөгжлийн бодлогын асуудал тэр дундаа боловсролын салбарын хос хэлний асуудалтай холбоотой  ажлыг төлөвлөн үе шаттайгаар хэрэгжүүлэхээр бэлтгэж байна.

Хэлний асуудалд мэргэжлийн байгууллагаас зөв бодлого баримталж хангалттай анхаарал хандуулаагүй. Өөрөөр хэлбэл, нэгдсэн бодлого байгаагүйн улмаас ийм хэмжээнд хүрсэн гэх дүгнэлтийг судалгааны баг гаргасан. Хос хэлээр сургалт явуулдаг сургуулиудын бага болон суурь боловсролын сургалтын хөтөлбөр, суралцахуйн удирдамжийг шинэчилж, агуулгын хүрээнд үнэлгээний аргачлал, стандарт боловсруулах ажлыг БШУ-ны яамтай хамтарч хэрэгжүүллээ. Энэ хүрээнд манай аймгийн 20 гаруй багш, судлаач Боловсролын судалгааны үндэсний хүрээлэнтэй хамтран өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд хамтын хөдөлмөрийн хүчээр Хос хэлний сургалттай сургуулийн  2-5 дугаар ангийн монгол хэлний жишиг хичээлийн хөтөлбөртэй болоод байгаа. Цаашид энэхүү баримт бичиг үр дүнгээ өгнө гэж үзэж байгаа. Мэдээж тодорхой хугацаа шаардагдах байх.

-Өмнө нь аймгийн удирдлагын багт ажиллаж байсан хүний хувьд орон нутгийг хөгжүүлэхэд ямар саад бэрхшээл, боломж байна вэ. Тэр саад бэрхшээлийг арилгах гарц шийдэл арга замыг хэрхэн харж байна?

-Хийх ажил их байна. Эрүүл мэнд, боловсрол, хөдөө ахуйн салбаруудад тулгамдсан олон асуудал байгаа. НҮБ болон БШУЯ-тай хамтран монгол хэлний боловсролын чанарыг сайжруулах төслийг хэрэгжүүлж байна. Мөн сурах бичгийн чанарыг сайжруулах, багш нарын мэдлэг, боловсролыг дээшлүүлэх гээд олон ажлуудыг шат дараатай хэрэгжүүлж байна.

Эрүүл мэндийн салбарт эмнэлгийн шинэ байр удахгүй ашиглалтад орно.Тоног төхөөрөмж, түргэн тусламжийн машинаар хангах ажлууд хийж байгаа. Тулгамдсан хамгийн гол асуудал бол ярилцлагын эхэнд хэлчсэнчлэн ажилгүйдэл. Жил бүр олон залуучууд сургууль төгсөөд ирж байна. Бүгдийг нь төрийн албанд ажиллуулах боломж байхгүй шүү дээ. Тиймээс уул уурхай, хөдөө аж ахуй газар тариалангийн болон жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, гадаадад ажиллах хүч гаргах зэргээр шийдэхийг хичээж байна.

Манай аймаг Төв Азийн авто замын сүлжээнд бүрэн холбогдсон, цаашид Даян, Цагааннуур боомтуудыг хатуу хучилттай авто замаар холбох шийдвэр гарсан байгаа. Цагааннуур чөлөөт бүсийг байнгын үйл ажиллагаатай болгосон шийдвэр Засгийн газраас гарсан. Цагааннуурын чөлөөт бүсийг түшиглэн худалдаа, эдийн засгийн харилцааг хөгжүүлэх боломж бий. Цаашид гадаад худалдааг түшиглэсэн тээвэр логистикийн төв байгуулж, орлого олох гарц бий. Энэ бүхнийг хэрэгжүүлснээр аймгийн эдийн засгийн өсөлтөд чухал нөлөө үзүүлнэ.

А.Камелият: Өлгий қаласы биыл 60 мың саяхатшы қабылдайды 

Өзі басқарған ұйымның қуанышы мен қайғысын жан жүрегімен сезініп, ұдайы алға бастыру пешенесіне жазылған адамдар болады. Бұл адам біздің газетіміздің тағайындаған атауы бойынша «Көшбасшы тұлға» болып саналады. Елдің саясатын, қай саланың болмасын түйткілді мәселелерін жан-жақты білуге құзыретті тұлға, тек ғана іс-қағаздарға мөрін баспай, өз идеяларын ортаға салып, оның жүзеге асуы үшін аянбай күресуі керек. «Зууны мэдээ» газеті «Көшбасшы тұлға» айдарының қонағына Баян-Өлгий аймағының әкімі А.Камелиятты шақырып, сұхбат өрбітті. Қазақ халқының тілі мен мәдениетіне ерекше құрметпен қарайтын газетіміз сұхбатты крилл және қазақ тілінде де оқырмандарына ұсынып отыр.

- Сіздің соңғы 30 жыл бойы туған өлкеңізде, оның ішінде үкіметке үздіксіз қызмет етіп келе жатқаныңызды білеміз. Ел-жеріңіздің тыныс тіршілігін жақсы білетін адам ретінде қызметіңізге кіріскеннен бері аймағыңыздың даму саясатын қалай жоспарладыңыз?

- Туған жер үшін атқарылатын шаруалар көп. Осының алғы шарты ретінде аймағымызды дамытудың негізгі бағыты айқындалып, аймақ әкімінің 2020-2024 жылдарға арналған іс-қимыл бағдарламасы мен «Баян-Өлгий аймағының даму стратегиясы-2030» бағдарламалық құжаты бекітілді.

Біздің аймағымыздың басты мәселесі – жұмыссыздық. Жұмыссыздық деңгейі өте жоғары. Осыны шешу үшін туризм саласын дамыту, ауыл шаруашылығын қарқындату, Цагааннуур және Даян кеден өткелдер арқылы транзиттік тасымалдауды ұлғайту, Цагааннуур еркін сауда зонасының қызметін жандандыру арқылы экономикалық айналымды құру және Асгат күміс кен орнын пайдаға беруді басты назарға алып отырмыз.

- Биылғы жылы сіздердің аймақтарыңыз 21 аймақтан бәсекеге қабілеттілігі бойынша 13-ші орынға жайғасып, өткен жылмен салыстырғанда ұпай төмендеген. Себептерге үңілсек, технологиялық инфрақұрылым мен басқару тәжірибесінің көрсеткіштері айтарлықтай әсер еткені байқалады. Жіберген қателік пен ұтқан ұпайларыңыз жайлы қортындыңыз?

- Аймақтардың өркенін бағалауға бағытталған бұл зерттеу белгілі бір әдістемелерге сәйкес тұрақты түрде жүргізіліп келеді. Осылайша, жергілікті жердің бәсекеге қабілеттілігінің барысы мен өзгерістерін бақылауға, аймақтардың өзара бәсекеге қабілеттілігін салыстыруға, бағыт-бағдарларын айқындауға және аймақтардың бәсекеге қабілеттілігін тежейтін немесе қарқындататын көрсеткіштерді анықтауға болады. Сондай-ақ, бұл зерттеудің артықшылығы оның қуатты және әлсіз жақтарын қортындылауға мүмкіндік береді. Біздің аймағымыз тұрғысына келсек, ковидтен кейін аймақ экономикасы бастапқы қалпына келіп, тұрақтанбауы және аймақ тұрғындарының бизнесі екі көрші мемлекетке тікелей тәуелді болғандықтан осыған байланысты көптеген факторлар әсер етуі мүмкін деп қорытынды жасауға болады.

- Туристерге батыс аймақтардың ерекше таңғажайып, әсем табиғаты, қайталанбас бірегей тұтастығынан басқа, тұрғындардың өмір салты мен көптеген ұлт, ұлыстардың тұрмысы мен мәдениетімен танысуға мүмкіндік береді. Шетелдік туристер ғана емес, моңғолдар да батыс аймақтарға жиі сапарлайтын болды. Өткен жылдардағы туристердің саны мен туризмнен түскен табыс қандай болды?

- Бұл бірегей табиғи құрылымдардың өлкесі, көптеген ұлт, ұлыстардың мекені, Алтай Таван Богд, Хотон, Хурган көлі және Бага Түргэн сарқырамасы сияқты көптеген табиғи әсем өлкелердің ошағы. Отандық саяхатшылар ғана емес, әлемнің көптеген елдерінен саяхатшылар біздің елді мекеннің көркем табиғатына көзайым болу үшін ат басын бұрады.

Өткен жылы аймағымыз бен жергілікті жердің ерекшеліктері, осы өлкені мекендейтін көптеген ұлт, ұлыстардың тұрмыс-салты, мұрасы мен мәдениетін, Моңғол-Алтай жотасы әсем өлкесінің табиғи сұлулығын тамашалауға 42 мыңға жуық шетелдік және отандық турист келді. Шетелдік және отандық саяхатшылардың жергілікті жерге шамамен 30 миллиард төгрөгтің кірісін енгізгені туралы зерттеу бар.

- Бүгінде әлем Моңғолия қазақтарының тұрмысы мен мәдени мұрасына қызығушылық танытуда. Әсіресе, қазақ халқының құсбегілік мәдениеті әлем назарын өзіне аударды. Отаныңызды әлемге насихаттау ісіне қандай үлес қоспақсыз?

- Бүркітпен аң аулау дәстүрі осыдан 6000 жыл бұрын Орталық Азия көшпелілері арасында қалыптасып, қазірге дейін өте жақсы сақталып келеді. Баян-Өлгий аймағын мекендейтін қазақтар бұл салтты өте жақсы сақтаған. Баян-Өлгий аймағында алғаш рет 1999 жылы «Бүркіт тойы» аталып өтілсе, 2010 жылдан бері осы дәстүрді жаңғырту, болашақ ұрпаққа жалғастыру, әлем халқына насихаттау мақсатында жылына екі рет «Бүркіт тойы» өткізіліп келеді. Яғни күз айында –Баян-Өлгий аймағында, көктемде – Улааанбаатар қаласында кең көлемде ұйымдастырылады. Сондай-ақ 2010 жылы бүркітпен аң аулау дәстүрін ЮНЕСКО-ның «Адамзаттың материалдық емес мәдени мұрасына» ресми түрде тіркелгендіктен, Бүркіт тойына келетін шетелдік туристер саны жыл сайын артып келеді.

Бүркіт тойында туристердің назарын тарту үшін қыран мен иесінің қарым-қатынасын көрсететін шырғаға шақыру, қыран құстың зеңгір көкке самғауы, аңға түскенін көрсетіп, тамашалату қатарлы қазақ халқының әдет-ғұрпын паш ететін көптеген қызықты шаралар ұйымдастырылады. Сонымен қатар, мереке қарсаңында азаматтарға танымдық, қоршаған орта, экология және туристік білім беру мақсатында «Туризм және бүркіт тойы» тақырыбында ғылыми конференция ұйымдастырып келеміз.

2016 жылы америкалық туындыгерлер Голливудта 13 жастағы бүркітші Н.Айшолпан туралы көшпелілердің бүркітшілік дәстүрін әлемге танытқан деректі фильм түсірді. Сондай-ақ, саяхатшы, фотограф Ч.Батзая мен Х.Энхжаргалдың бірлескен туындысы «Бүркіт» атты кітап таяуда баспадан шығып, оқырман қауымға жол тартты. Бұл кітап Моңғол- Алтай қазақтарының салт-дәстүрін, бүркітпен аң аулау мәдениетін насихаттауға арналған үлкен еңбек.

- Еліміз бір миллион турист қабылдау амбициясын ұстанып отыр. Бұған Баян-Өлгий аймағы қанша үлес қоспақ? Өлгий қаласы - Алтай Бес Богда, бүркіт, көп ұлттың мәдениетінен бастап туристерді тартудың ең үлкен базасы болды, солай емес пе?

- Үкімет басшысы Өткен жылдың наурыз айында біздің аймаққа жасаған сапары барысында Баян-Өлгий аймағын төртінші туристік аймақ ретінде дамыту туралы шешім қабылдады. Осы тұрғыда «Баян-Өлгий аймағының даму стратегиясы-2030» бағдарламалық құжатын бекіту кезінде аймақтың және жергілікті жердің ерекшеліктеріне, ұлттар мен ұлыстардың салт-дәстүріне, мәдениеті мен тұрмыс-тіршілігіне, Моңғол Алтай жотасының табиғи сұлулығына, негізделген туризмді дамыту, туристік қызметпен айналысатын кәсіпорындары, азаматтар мен малшылардың бастамаларын қолдау ұсынылды.

Осы мақсат аясында Өлгий қаласының әуежайын жаңартып, кеңейту, шетелдік және отандық туристер санын жылына 50 мыңға дейін арттыру, туристік қызмет көрсету сапасын жақсарту, кадрлық қорлардың қабылетін жетілдіру, саланың кірісін арттыру жоспарлануда.

Келетін туристердің санына емес, туристік қызмет көрсету сапасын арттыруға баса назар аударылады. Қызмет көрсету сапасы жақсарса, табиғаты әсем жерлері көп аймағымызға келетін туристер саны артып, туризм дамиды. 2023 жылы 7 мыңнан астам шетелдік және 55 мыңнан астам отандық турист қабылданады деп күтілуде.

- Әсем табиғат аясынан тысқары, туризмге байланысты жасампаздық істер қандай дәрежеде жүріліп жатыр. Туристерді бір рет ғана келіп-кетіретін емес, қайта-қайта келе бергісі келетіндей, аңсарын аударып, ынтасын тартатын қандай тың бастамалар қолға алынуда. Тек ғана жазғы туризм ғана емес, қысқы туризмді де ұнататындар қатары көп.  Бүркіт тойы (эвент) іс-шарасы өте қызықты?

- Туризм саласы елімізде, әсіресе батыс өңірлерде жаңадан дамып келе жатқан сала. Ұлттық деп те айтуға болатын «Бүркіт тойын» жергілікті жерден және салалық министрлік тарапынан айырықша қолдау көрсетуде. Аймағымыздың туризм саласының басты құжаты «Туризм кіші бағдарламасы» биыл бекітіліп, жүзеге асырылды. Алдағы уақытта көршілес Қытай Халық Республикасының Шыңжан өлкесінің Алтай аймағының Ханас табиғи көркем орнына жылына келетін 30-40 миллион туристерді тартуды мақсат еткен аймақ әкімінің орынбасары бастаған жұмыс тобы жақында осы аймаққа барып, зерттеу жұмыстарын жүргізіп, тәжірибелерін зерттеп,  ынтымақтастықта жұмыстауға пікір алмасып қайтты.

Біздің аймағымыз жоғарыда аталған саяхат, туризм орнына өте жақын орналасқан. Даян кеден өткелі 2023 жылдың 2 маусымында жұмысын бастады. Қазіргі таңда жүк тасымалдау ісіне кірісіп жатыр. Көп ұзамай Қытай тарапынан жолаушыларды кіргізуге рұқсат бергеннен кейін туристік компаниялар ынтымақтастық шартқа отыра алады. Бұл мүмкіндікті төрт маусым бойы жалғастыруға болады. Дегенмен, бұл үшін кәсіпкерлердің бастамасы мен инвестициясы маңызды.

-Табиғатты аялау немесе тұмса табиғатымызды көптің аяғына таптатып аяқ асты етпеуден тыс, туристерді қабылдайтын демалыс орындарының стандарттары мен қауіпсіздігі өте маңызды. Жаңа мейрамханалар, қонақ үйлер, лагерьлер мен қызмет көрсету орындарын салу стандарттарға сәйкес қызмет көрсету базасын кеңейту үшін қомақты қаржы енгізу қажет. Жалпы, қанша қаржыгерлер шақырылды және оның нәтижесі қандай болмақ?

- Қоршаған ортаны тұмса күйінде қорғау үшін барлық тараптардың қатысуы маңызды. Мұны тек үкіметтің жұмысы деп түсінбеу керек. Табиғаты әсем аймақтарда арнайы қоқыс жәшіктері мен әжетханалардың жоқтығынан қоқыс, қалдықтарды далаға ашық-шашық тастау арқылы  қоршаған ортаны ластауда.

Туристік компаниялар жылдан жылға іс-қызметтерін оңалтып, өз-өздерінің саяхаттау маршруттары мен бағыттарына қоқыс жәшіктерін орналастырып, эко дәретхана салып, жол белгілерін орнатуда. Сонымен қатар, демалыс орындары мен қонақүйлердің стандарттарын, ас-судың дәмі мен сапасын, жайлы авто техникалармен қанымдау және жол қауіпсіздігіне көңіл бөлу, кадр мәселесін заман талабына сай жақсарту бойынша жергілікті жерден ұсыныстар мен қолдаулар көрсетілуде.

Бұл салаға қаржы енгізушілер жыл санап артып келеді. Қазіргі уақытта аймағымыз көлемінде  қоғамдық даяшылық көрсететін 45, қонақ үйлер жанынан 7, туристік орталықтар жанынан 8, барлығы 60-тан астам мейрамханалар мен асханалар жұмыс істейді. Осы негіздерге сүйене отырып, бір мезгілде 10 мыңнан астам адамды орналастыруға болады деген болжам бар. Онымен қоймай қонақүйлер мен туристік орталықтар көбейіп жатыр.

- Өлгий қаласы Моңғолияның батыс бөлігінде, астанадан 2000 шақырымдай қашықтықта орналасқан. Шетелдік туристерді былай қойғанда тіпті жергілікті тұрғындарға да бару қиын. Бастысы ұшақ ақысы азайды. Халықаралық рейстер көп жылдар бойы талқыланып келеді, бірақ әлі де толық шешімін таппады. Улаанбаатар арқылы өтпей-ақ Баян-Өлгийге тікелей қатынасса, тіптен жақсы болар еді?

- Отандық және шетелдік туристерді қабылдау мәселесі белгілі бір деңгейде жүзеге асуда. Аймағымызда туризм саласында 45-тен астам кәсіпорын мен серіктестік, 13 туристік орталық және 14 қонақ үй белсенді жұмыс істейді.

Ішкі рейстердің бағасы тым жоғары болды. Үкімет ағымдағы жылдың 1-ші шілдесінен бастап ең төменгі бағаны 1 650 000 төгрөгтен 800 000 төгрөгкке дейін төмендету туралы шешім қабылдады. Бұл отандық және шетелдік туристер үшін тиімді болды. Туристер саны да артып келеді.

1996 жылы Үкімет Өлгий әуежайына халықаралық әуежай мәртебесін бергенімен, қазіргі әуежайдың сыйымдылығы 100 орындықты ұшақтарды ұшыру және қондыру үшін арналған. «Болашақ меже 2050» ұзақ мерзімді даму саясаты аясында кейбір аймақтардың әуежайларын 4С деңгейіне дейін кеңейтуді көздеген. Бұл саясатқа біздің аймақтың әуежайы да қамтылып отыр. Өлгий әуежайын кеңейту жұмысы аясында аймағымыздан сайланған МҰҚ мүшелерімен бірлесіп, үкіметке ұсыныс білдіргеннің нәтижесінде әуежайды кеңейтуге мемлекеттік бюджеттен 4,5 млрд төгрөг шешіп, ұзақ жылдар бойы айтылып келе жатқан тағы бір көкейтесті мәселе шешімін тапты.

- Сіздердің аймақтарыңызда қостілділік мәселесі жиі айтылады. Бұл жағдай туралы не ойлайсыз? Аймақты басқару кезінде реформалар жасайсыз ба, бұл жайылы қандай саясат ұстанасыз?

- Аймақ әкімі 2020-2024 жылдарға арналған «Дамысқа ұмтылған – Баян-Өлгий» іс-қимыл бағдарламасында адам дамысы саясаты, оның ішінде білім беру саласындағы қостілділік мәселесіге қатысты жұмыстарды жоспарлап, жүзеге асыруға дайындық үстінде.

Маманды ұйымдар дұрыс саясат жүргізіп, тіл мәселесіне жеткілікті көңіл бөлген жоқ. Яғни, зерттеу тобы біртұтас саясаттың болмауынан осындай деңгейге жетті деген қорытындыға келген. Қос тілде білім беретін мектептердің  бастауыш және негізгі білім беру бағдарламалары, мазмұны аясында оқу-әдістемелік нұсқаулары жаңартылып,  Білім және мәдениет министрлігімен бірлесіп бағалау әдістері мен стандарттары әзірленді. Осы тұрғыда біздің аймағымыздың 20 мұғалімі мен ғылыми қызметкерлері Ұлттық білім беру зерттеулері институтымен соңғы екі жылда қос тілде оқытатын мектептің 2-5-сыныптары үшін стандартты моңғол тілінің оқу бағдарламасын жасау үшін жұмыс істеді. Бұл құжат алдағы уақытта өз жемісін береді дегенге сенім зор. Әрине, оған біраз уақыт керек.

- Бұған дейін аймақтық басқармада жұмыс істеген тұлға ретінде жергілікті жерді дамытуға қандай кедергілер мен мүмкіндіктер бар, деп ойлайсыз? Кедергілерді еңсеру үшін қандай шешімдерді қабылдауды жөн көресіз?

- Атқаратын жұмыс көп. Денсаулық сақтау, білім беру, ауыл шаруашылығы салаларында шешімін күтіп тұрған көптеген өзекті мәселелер бар. Біріккен Ұлттар Ұйымы және Білім, ғылым министрлігімен бірлесіп моңғол тілінде білім берудің сапасын арттыру жобасын жүзеге асырудамыз. Сондай-ақ, оқулықтардың сапасын арттыру, ұстаздардың білімі мен тәжірибесін жетілдіру сынды көптеген міндеттер кезең-кезеңімен жүзеге асырылуда.

Денсаулық сақтау саласында жақын арада жаңа аурухана ғимараты пайдалануға беріліп, құрал-жабдықтар мен жедел жәрдем көліктерімен қамтамасыз ету жұмыстары жүргізілуде. Сұхбат басында айтқанымыздай, басты мәселе – жұмыссыздық. Жыл сайын мұнда жоғарғы оқу орнын бітірген жастардың легі толассыз ағылуда. Олардың барлығын мемлекеттік қызметке орналастыру мүмкін емес. Сондықтан бұл мәселені тау-кен, ауыл шаруашылығы, егін шаруашылығы мен шағын және орта өнеркәсіпті дамытып, шетелге жұмыс күшін жіберу арқылы шешуге тырысамыз.

Біздің аймағымыз Орталық Азияның автомобиль жолдары желісіне толығымен қосылған. Ары қарай Даян және Цагааннуур өткелдерін асфальтталған жолмен қосу туралы шешім қабылданды. Цагааннуур еркін зонасын тұрақты жұмыстату туралы шешімді үкімет қабылдады. Цагааннуур еркін зонасы негізінде сауда-экономикалық қарым-қатынасты дамытуға мүмкіндік бар. Алдағы уақытта кіріс әкелетін сыртқы саудаға негізделген көлік-логистикалық орталық құрылады. Осының барлығын жүзеге асыру аймақ экономикасының өркендеуіне айтарлықтай әсер етеді.

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин

2023 ОНЫ ДОЛДУГААР САРЫН 5. ЛХАГВА ГАРАГ. № 133 (7118)