З.БАТЦЭЦЭГ

Их Британиас гадна Чарльз III захирч буй 14 оронд хаант засаглалын ирээдүйг хэрхэн харж байна вэ?

Их Британийн хатан хаан II Элизабет нас барж, түүний хүү Чарльз III хаан ширээнд сууснаас хойш нэг сарын дараа Британийн хаант засаглалын ирээдүйн тухай яриа тасрахгүй байна. Хэрэв Их Британид олонх нь уламжлал, титмээ хадгалахыг дэмжиж байгаа бол Британийн хааныг төрийн тэргүүн гэж үздэг бусад 14 оронд байдал арай өөр байна. Тэдний зарим нь бүр II Элизабетагийн амьд үед бүгд найрамдах улс болж хувирч эхэлсэн бол одоо зөвхөн эрчимжих хандлагатай байна. Канад, Австрали, Шинэ Зеландаас эхлээд Карибын тэнгисийн орнуудад хүн ам нь Британийн титмийн харьяат байх нь юу гэсэн үг вэ, Букингемд дуулгавартай байхаас татгалзах цаг болсон эсэх талаар бүх нийтийн санал асуулга явуулах шаардлагатай байгаа талаар хэлэлцүүлэг эрчимжиж байгаа юм.

Хамгийн ноцтой гажиг

Есдүгээр сарын 8-нд таалал төгссөн Их Британийн хатан хаан II Элизабет нь Их Британиас хол давсан олон улс, Лондонгийн хуучин колони байсан оршин суугчид тэр дундаа төрийн тэргүүний үүрэг гүйцэтгэсэн 14 орны хувьд маргаангүй нөлөөтэй байсан. Дэлхий нийт 96 настай хатан хаантай салах ёс гүйцэтгэсэн нь түүнийг дэлхийн өнцөг булан бүрээс ирсэн хүмүүст ямар их ач холбогдолтой болохыг, бэлгэдлийн шинж чанартай ч тогтвортой байдлын бэлгэдэл байсны бас нэгэн баталгаа болов.

Хэдийгээр Их Британид урьд өмнө нь түгшүүртэй байсан ч Чарльз III засгийн эрхэнд гарснаар оршин суугчдын 62 хувь нь хаант засаглалыг хадгалах нь "Их Британид сайн" хувилбар гэж үзэж байгаа нь тавдугаар сарын мэдээллээс ч /54%/ өндөр байна. Бусад 14 улсад байдал арай өөр байгаа юм. The Guardian-д бичсэнээр Их Британийн хааны гэр бүлийн түүхэнд олон зуун жилийн турш нэхсэн эзэнт гүрэн, боолчлолын өв нь эдгээр мужуудын улс төрийн тогтолцоонд харийн хааны эзлэх байр суурийн талаарх маргааны шинэ давалгааг үүсгэсэн. Номхон далайгаас Хойд Америк, Карибын тэнгис хүртэл, эдгээр улс дахь Бүгд найрамдахчуудын хөдөлгөөнүүд магадгүй энэ мөчийг ашиглах цаг нь болсон гэсэн дүгнэлтэд улам бүр хүрч байна. Түүгээр ч барахгүй практикаас харахад XXI зуунд титмээс салах нь амархан бөгөөд үүнээс болж хуучин колони байсан улс Лондонтой харилцах харилцаа тийм ч их өөрчлөгддөггүй. 2021 оны арваннэгдүгээр сард бүгд найрамдах улс болсон Барбадос улсын хамгийн сүүлийн жишээ үүнийг баталж байна. Ийм зүйл болоход II Элизабет нутгийн иргэдэд "чухал өдөр"-т нь баяр хүргэв. III Чарльз хаан ширээнд суусны дараа Ерөнхий сайд Миа Моттли шинэ хааныг "цаг үеэсээ түрүүлсэн хүн", "Барбадосын найз" гэж нэрлээд, түүний цаг уурын байдал, сүүлийн үед боолчлолын харгислалыг хүлээн зөвшөөрч байгааг сайшаав.

Нэг ёсондоо II Элизабет нас барсны дараа титмийн захиргаанд байсан бараг бүх мужуудад "тохиромжтой мөч"-ийн тухай яриа эхэлсэн боловч заримд нь үүнийг шууд хэлсэн бөгөөд үнэн хэрэгтээ салан тусгаарлах үйл явц аль хэдийн эхэлсэн байсан. Хатан хааныг нас барсны маргааш Ямайкийн тэргүүлэгч сонин "Глинер" "Хатан хааны үхэл - эриний төгсгөл - түүнийг явснаар Ямайк хаант засаглалаас салахад хялбар болно гэж эрдэмтэд үзэж байна" гэсэн гарчигтай гарчээ. Нутгийн соёл судлаач, Вест Энэтхэгийн их сургуулийн багш Жахлани Ниагийн хэлснээр хүн амын зарим хэсэг нь II Элизабетыг хайрладаг байсан ч түүнийг нас барсны дараа энэ сэтгэл хурдан сулрах болно гэв. Өнгөрсөн жил Ямайкийн засгийн газар Британийн эзэнт гүрний боолчлолын үед 600000 орчим африкчуудыг тус арал руу авчирсны төлөө Лондонгоос нөхөн төлбөр шаардахаар төлөвлөж байгаагаа зарласан. Мөн өнгөрсөн зун явуулсан санал асуулгын дүнгээс харахад Ямайкчуудын талаас илүү хувь нь тус улсыг бүгд найрамдах улс болгохыг дэмжиж байна.

Хачирхалтай нь, гуравдугаар сард тухайн үеийн Кембрижийн гүн, гүнгийн ахайтан Уильям, Кейт нар Ямайкад айлчилсан нь хаант засаглалд хандах хандлагыг улам хүндрүүлсэн юм. Уильям боолчлолд гүнээ гашуудаж буйгаа илэрхийлсэн ч түүний эхнэр Кейт хар арьст хүүхдүүдтэй гар барьж буй гэрэл зургаар дэлхий даяар тархсан байв. Асуудлын гол нь тэднийг хашаагаар тусгаарласанд байв. Энэ бол боолын эздийн өв залгамжлагчдын жинхэнэ мөн чанар бөгөөд хаант засгаас гарахыг дэмжигчид дургүйцсэн бөгөөд зургаадугаар сард аль хэдийн мэдэгдсэн: 2025 он гэхэд Ямайка бүгд найрамдах улс болох бодолтой байна. Хууль, Үндсэн хуулийн яамны сайд Марлен Малачо Фортегийн хэлснээр, арлыг парламентын бүгд найрамдах улс болгон зарлах шинэ үндсэн хуулийг боловсруулах ёстой Үндсэн хуулийн шинэчлэлийн хороо байгуулагдаж байна гэв. Орон нутгийн улс төрч Лиза Ханнагийн хэлснээр хатан хаан нас барсан нь тус улсын засаглалын хэлбэрийг өөрчлөх хүсэл эрмэлзлийг бэхжүүлсэн байна.

Дээрээс нь Ямайкчууд англичуудад бас нэг гомдол бий. Орон нутгийн дипломатч Одри Родригез "Ямайка Обсервер" сонинд бичсэн нийтлэлдээ тэмдэглэснээр, энэ арлын муж нь бусад 13 улсаас  иргэд нь тэргүүнийхээ байгаа улсад зочлоход виз авах шаардлагатай цорын ганц улс. Ямайкийн засгийн газар хэзээ ч зөвтгөж байгаагүй энэ хамгийн ноцтой гажиг нь Ямайкийн үндсэн хуулийн дэг журмыг доромжилсон хэрэг юм" гэж ноён О.Родригез саяхан мэдэгдэв. Тус арал 2025 онд болох парламентын бүх нийтийн сонгуулийн өмнө засгийн газрын хэлбэрийнхээ талаар шийдвэрээ гаргах төлөвтэй байна.

Титэмийн эрх мэдлийг таслан зогсоох тухай бодож байсан өөр нэг улс бол Белиз юм. Тэнд Үндсэн хууль, улс төрийн шинэчлэлийн сайд Хенри Чарльз Ашер муж улс "жинхэнэ тусгаар тогтнол" олж авах шаардлагатай гэж гуравдугаар сард мэдэгдэж байв. Эдгээр зорилгын үүднээс Ардын Үндсэн хуулийн комисс байгуулагдсан бөгөөд энэ нь хууль тогтоомжийг боловсруулж, улс орны шинэ үндсэн хуулийг бичиж, эцэст нь Засгийн газрын хэлбэрийг өөрчлөх ёстой юм. Яг хэзээ ийм зүйл болох нь тодорхойгүй байгаа.

Карибын тэнгис бууж өгөхгүй

"Жинхэнэ тусгаар тогтносон улс" болох гэж Карибын тэнгисийн Сент-Китс, Невис хичээж байна. Энэ арлын улсын Гадаад хэргийн сайд Дензил Дуглас Америкийн Axios сэтгүүлд хэлэхдээ, энэ замыг эхлүүлэх цаг болжээ гэв. Түүний хэлснээр, олон хүн II Элизабетыг “сэтгэлийн шалтгаанаар” төрийн тэргүүний албан тушаалд үлдээсэн, гэвч бүгд “хөгжиж буй орнууд колони байдгаас болж ямар хохирол амсдагийг” ойлгодог байсан. Ноён Дугласын тэмдэглэснээр 1967 онд тусгаар тогтнолоо олж авснаас хойш "эдгээр нөхцөл байдлыг өөрчлөхийн тулд маш их зүйл хийсэн" бөгөөд Лондонтой харилцах харилцааг "онцгой сайн" гэж нэрлэж болох ч Карибын тэнгисийн орнуудад хаант засаглалаас салах хандлага түгээмэл байна. Нэг сайхан зүйл нь (Бүгд найрамдах засаглалд шилжсэний дараа) та Үндэстнүүдийн хамтын нөхөрлөлийн гишүүнчлэлээ хэвээр үлдээж болно (Их Британийн вангийн тэргүүлдэг байгууллага нь 56 улсаас бүрддэг, тэдгээрийн ихэнх нь хуучин байсан) мөн Их Британитай сайн харилцаа тогтоосоор байна” гэж ноён Д.Дуглас хэлэв. Үүний зэрэгцээ тэрбээр бүх нийтийн санал асуулга явуулах "тодорхой огноо" хараахан гараагүй байгаа ч II Элизабет нас барсан нь "бид ирээдүйгээ бодитой, эерэгээр харах ёстой гэдгийг хүмүүс ойлгож эхэлж байна" гэдгийг хүлээн зөвшөөрсөн.

Антигуа, Барбуда ч мөн ирээдүйгээ харж, “жинхэнэ тусгаар тогтносон улс болох” зорилго тавьсан. Ерөнхий сайд Гастон Брауны хэлснээр ойрын гурван жилийн дотор бүх нийтийн санал асуулга явуулахаар төлөвлөж байна. "Энэ бол дайсагнасан үйлдэл биш" гэж улстөрч хэлээд, "Гэхдээ энэ нь тусгаар тогтнолын тойргийг хаах эцсийн алхам болно" гэв. Гэсэн хэдий ч тэрээр энэ сэдвээр санал хураалт явуулах тухай иргэдээс ноцтой шаардлага тавиагүй гэдгийг хүлээн зөвшөөрсөн.

Тэрээр ITV News-т өгсөн ярилцлагадаа "Ихэнх хүмүүс энэ талаар бодоо ч үгүй байх" гэжээ.

Багамын арлын Ерөнхий сайд Филип Дэвис бусдаас хоцрохгүйгээр шийдэв. Карибын тэнгисийн чанга, чөлөөт сэтгэлгээтэй дуу хоолойд нэгдэж, улстөрч Багамынчууд одоо тэдний улс Британийн хаант засаглалтай харилцаагаа таслах эсэхээ шийдэх ёстой гэж хэлэв. Бусад олон нөхдөөсөө ялгаатай нь ноён Дэвис энэ замаар явахаасаа өмнө ийм санаачилгыг хүн амын дэмжлэг авах эсэхийг шалгах хэрэгтэй гэж тэмдэглэв. "Бид бүгд найрамдах улс болж өөрчлөгдөх цорын ганц асуудал бол би хичнээн их хүсч байсан ч та нарын зөвшөөрөлгүйгээр үүнийг хийж чадахгүй" гэж улстөрч арлуудын оршин суугчдад хандан хэлэв. "Би бүх нийтийн санал асуулга явуулна, Багамын ард түмэн надад "тийм" гэж хэлэх ёстой" гэж Ерөнхий сайд ард түмэнд хандан хэлэв.

Энэ хооронд Чарльз III зүгээр суугаагүй. Саяхан Их Британийн хаан Сент-Винсент ба Гренадины Ерөнхий сайд Ральф Гонсалвес Балморал шилтгээнд урьсан бөгөөд тэрэбэр бүгд найрамдах улсын тухай хуучин мөрөөдлөө үл харгалзан Шотландад эрхэмсэг ноёнд бараалхсан байна. Сент-Винсент болон Гренадын Ерөнхий сайд нар бусад зарим нөхдийн нэгэн адил II Элизабетыг нас барахаас өмнөхөн 2022 оны эцэс гэхэд эсвэл 2023 оны эхээр холбогдох бүх нийтийн санал асуулга явуулахаа мэдэгдэж байсан. Ноён Р.Гонсалвес 2009 онд ижил төстэй бүх нийтийн санал хураалт явуулж байсан ч иргэдийн 56 хувь нь өөрчлөлтийг эсэргүүцсэн байна.

Энэ хооронд Номхон далайн жижиг арлын орнууд Британийн титэмд үнэнчээр хандсан хэвээр. Папуа Шинэ Гвиней, Соломоны арлууд, Тувалу улсын удирдагчид Чарльз III-ын хаант засаглалыг дэмжиж байгаагаа шууд илэрхийлжээ. Харин Номхон далайн хөгжингүй хоёр улс болох Австрали, Шинэ Зеландад хаант засаглалтай холбоотой асуудал арай илүү төвөгтэй байна. Тиймээс Бүгд найрамдах хөдөлгөөн эрт дээр үеэс тодорхой жинтэй байсан Австралид ирээдүйн талаарх маргаан намжсан байсан ч, дараа нь II Элизабетыг нас барсны дараахан шинэ эрч хүчтэйгээр сэргэв. Хатан хаан нас барсны маргааш нь Австралийн Ногоон намын удирдагч Адам Брандт хааны гэр бүлд эмгэнэл илэрхийлж, "Одоо Австрали улс цаашаа явах ёстой ... Бид бүгд найрамдах улс болох хэрэгтэй" гэжээ. Сиднейн их сургуулийн түүхийн багш, хаант засаглал ба колоничлолын чиглэлээр мэргэшсэн мэргэжилтэн Синди МакКриарийн хэлснээр Британийн хаан ширээг солих нь Австрали болон бусад улс орнуудад бүгд найрамдах үзэлд түлхэц өгөхөөс гадна улс орныг өөрчлөхөд илүү нээлттэй бэлтгэл хийх боломжийг олгоно.

Түүгээр ч барахгүй 1999 онд австраличууд хаан ширээг орхих оролдлого хийж байсан ч уг санал асуулгаар тус улсын оршин суугчдын 55 хувь нь ийм алхам хийхийг эсэргүүцсэн байна. Одоо II Элизабет нас барснаас хойш хэд хоногийн дараа явуулсан Рой Морганы хамгийн сүүлийн үеийн санал асуулгаар Австраличуудын 60% нь хаант засаглалыг хадгалахыг дэмжиж, 40% нь муж улсад сонгогдсон ерөнхийлөгч хэрэгтэй гэдэгт итгэлтэй байна. Гэсэн хэдий ч, судалгаа ямар үед хийгдсэнийг анхаарч үзэх хэрэгтэй. Мөн The Guardian-д тэмдэглэснээр, ерөнхийдөө хаант засаглалыг дэмжигчид ба эсэргүүцэгчдийн хоорондын ялгаа тийм ч их биш юм.

Австралид бүгд найрамдах улс болох тухай яриа олон арван жилийн турш үргэлжилсээр байгаа ч дийлэнх нь хаант засаглалыг дэмждэг

Өөр нэг зүйл бол австраличуудын муж улсыг аль чиглэлд шилжүүлэх нь илүү дээр вэ гэсэн ойлголтод Бүгд найрамдах намын тууштай гишүүн Ерөнхий сайд Энтони Албаниз нөлөөлж магадгүй юм. Гэвч тэрээр хатан хааныг нас барах үед түүний талд гэдгээ харуулсан юм. Түүний үзэж байгаагаар төрд илүү ноцтой асуудал тулгараад байгаа тул засаглалын хэлбэрийг өөрчлөх тухай ярих цаг биш. Үүнээс гадна улстөрч ирэх дөрвөн жилдээ бүх нийтийн санал асуулга явуулахыг үгүйсгэв. "Одоо бид олон австраличуудын туулж буй уй гашууг хуваалцаж, хатан хааныг гүнээ хүндэлж, биширдэг цаг үе" гэж Ерөнхий сайд ирээдүйн тухай бүх яриагаа түр зогсоов.

Үүнтэй төстэй нөхцөл байдал Шинэ Зеландад ажиглагдаж байна. Орон нутгийн Stuff хэвлэлд тус улсын оршин суугчдын талаас илүү хувь нь хаант засаглалын хэлбэрийг хадгалахыг дэмжиж байгаа ч 35-аас дээш насныхан Британийн титэм хамгийн их дэмжлэг хүлээдэг тул цаг хугацаа өнгөрөхөд байдал өөрчлөгдөх ёстой гэж тэмдэглэжээ. Ерөнхий сайд Жасинда Ардерн 2021 онд хэлж байсанчлан Шинэ Зеланд бүгд найрамдах улс болно гэдэгт эргэлзэхгүй байна гэжээ. Гэсэн хэдий ч яг одоо өөрчлөлтийг эхлүүлэх цаг биш гэдгийг бүгд хүлээн зөвшөөрч байгаа ч энэ асуудлыг ирээдүйн төлөвлөгөө болгон хэлэлцэх боломжтой. Шинэ Зеландын Бүгд найрамдах хөдөлгөөний удирдагч Льюис Холден 2026 он хүртэл эсвэл “наад зах нь 2040 он хүртэл бүх нийтийн санал асуулга зохион байгуулах боломжгүй” гэж саяхан тэмдэглэжээ.

Системийн тэнцвэр

Канадад хаант засаглалын ирээдүй ч бүрхэг байна

Цаашид засаглалын хэлбэр ямар байх ёстой вэ гэсэн яриаг Канад тойрч гарсангүй. Түүгээр ч барахгүй энэ улсад магадгүй Их Британийн титмийн гол сувд нь бусад олон мужуудаас ялгаатай нь хаант засаглалтай холбоотой олон нийтийн санаа бодлыг байнга хэлэлцдэг. Хэдийгээр Хойд Америкийн энэ хэсэгт II Элизабет нас барсан тухай мэдээнд маш их харамсаж, орон нутгийн сонинууд хатан хааны тухай халуун дулаан дурсамжаар дүүрэн байсан ч Канад дахь хаант засаглалын ирээдүй тийм ч тодорхой биш байна. Нэг талаас, Ерөнхий сайд Жастин Трюдо Оттава юуг ч өөрчлөхгүй гэдгээ тэр даруй мэдэгдсэн бөгөөд титэм нь одоогийн Канадын улс төрийн эрх мэдлийг өгч байгаа тул ойрын ирээдүйд Британийн хаант засаглалаас салах хэтийн төлөвийг  харахгүй байна гэв.  Ж.Трюдо ВВС-д хэлэхдээ "Манай системд гайхалтай тэнцвэр бий бөгөөд би Канадчуудад маш сайн үйлчилнэ гэдэгт итгэлтэй байна" гэж хэлэв.

Нөгөө талаар янз бүрийн судалгааны үр дүн зарим талаараа эсрэгээрээ байгааг харуулж байна. Хамгийн сүүлийн үеийн Ipsos судалгааны нэг нь: Канадчуудын 54% нь II Элизабет нас барснаар Британийн хаант засагтай албан ёсны харилцаа холбоо тасрах ёстой гэж үзэж байна.

Гэсэн хэдий ч, энэ бүх тоог үл харгалзан, Жастин Трюдо хаант засаглалын ирээдүйн асуудал Канадчуудын тэргүүлэх чиглэлийн жагсаалтад ороогүй гэж хэлсэн нь зөв байж магадгүй юм. Ямар ч байсан дэмжсэн, эсэргүүцсэн үндэслэлүүд нь маш олон талт, заримдаа бие биенээ үгүйсгэдэг тул бүх нийтийн санал асуулга зохион байгуулах нь бүх нийтийн санал асуулгын төлөөх бүх нийтийн санал асуулга болж хувирч магадгүй бөгөөд зөвхөн хүндрэл учруулах болно. Тиймээс судалгаанд оролцогчдын 55% нь үндсэн хуульт хаант засаглал нь Канадын өвөрмөц байдлыг бий болгоход тусалдаг гэдэгт итгэлтэй байгаа бол 60% нь хаант засаглал Канад улс АНУ-аас зайгаа барихад тусалдаг гэж үздэг. Үүний зэрэгцээ 57% нь хаант засаглалыг колоничлол, боолчлолын түүхтэй хэт холбосонд санаа зовж, 63% нь хаан болон түүний гэр бүлийг "энгийн одууд" өөр юу ч биш гэж үзэж байна. Өөрөөр хэлбэл Канад дахь Британийн титэмд юу ч заналхийлэхгүй. Гэсэн хэдий ч нийгэмд өөрчлөлт хийх эрэлт хэрэгцээ байгаа ч, зүгээр л одоогоор энэ нь ноцтой, тодорхой алхам хийхэд хангалтгүй юм.

Ангус Ридийн хүрээлэнгийн бие даасан сангийн дөрөвдүгээр сард хийсэн судалгаагаар Канадчуудын 51 хувь нь ирээдүй хойч үе нь Британийн хаант засаглалын харьяат байх ёсгүй гэж үзэж байна.

Эх сурвалж: www.polit.mn