Х.ХАТАН

Татварын ерөнхий газрын Олон нийттэй харилцах төвийн татварын улсын байцаагч Л.Батцэнгэлтэй ярилцлаа.

-Татварын олон төрөл хэлбэрүүд байдаг. Эдгээр нь ямар ялгаатай талаар та тайлбарлаад өгөөч?

-Өнөөдрийн байдлаар Монгол Улсад хуулиар батлагдсан 30 төрлийн татвар байдаг. Эдгээрийг дотор нь албан татвар, төлбөр, хураамж гэж гурав хуваадаг.

Албан татвар гэдэг нь хуулийн дагуу ногдуулаад, ямар нэгэн хариу төлбөргүйгээр улсын төсөвт төвлөрүүлж байгаа мөнгөн хөрөнгийг хэлнэ. Үүнд, 13 төрлийн татвар хамрагдана.

Харин төлбөр гэдэгт төрийн мэдлийн өмч хөрөнгийг хэрэглэснийхээ төлөө иргэн, ААН-ийн төлж байгаа мөнгө юм. Тухайлбал, газрын төлбөр, ойн нөөц ашигласны төлбөр, ан амьтны нөөц ашигласны төлбөр, ус ашигласны төлбөр зэрэг 14 төлбөр орно.

Бид төрөөс олон төрлийн үйлчилгээ авдаг. Төрөөс үйлчилгээ авсныхаа төлөө төлж байгаа мөнгөн хөрөнгийг хураамж гэдэг. Монголд бүртгэлийн хураамж, үйлчилгээний хураамж, зөвшөөрлийн хураамж гэсэн гурван төрлийн хураамж байдаг.

Ингээд 13 төрлийн татвар, 14 төрлийн төлбөр, гурван төрлийн хураамж нийлээд 30 төрлийн татвар болж байгаа юм.

-Татварыг яаж ногдуулдаг юм бэ?

-Албан татварыг ногдуулахдаа нэгдүгээрт, орлогод ногдуулдаг. Манайд ХХОАТ, ААНОАТ гэсэн хоёр төрлийн татварыг орлогоос авдаг.

Хоёрдугаарт нь хөрөнгөд ногдуулдаг. Тухайн иргэн, ААН-ийн эзэмшиж байгаа болон өмчилж байгаа хөрөнгөд ногдуулдаг татвар. Жишээлбэл, үл хөдлөх хөрөнгийн албан татвар, АТБӨЯХ-ийн албан татвар, Малын тоо толгойн албан татвар, Галт зэвсгийн албан татвар гэх мэт.

Гуравдугаарт, хэрэглээнд нь буюу тухайн иргэн, ААН-ийн хэрэглэсэн бараа үйлчилгээнд ногдуулдаг татвар гэж байна. Жишээлбэл, нэмэгдсэн өртгийн албан татвар ногдсон бараа үйлчилгээг худалдан авсан тохиолдолд нэмэгдсэн өртгийн албан татвар, онцгой албан татвар ногддог архи, тамхи, бензин, суудлын автомашиныг худалдан авч хэрэглэж байгаа тохиолдолд тэр хэрэглээгээрээ дамжуулаад онцгой албан татвар төлж байдаг.

Мөн тодорхой үйл ажиллагаанд татвар ногдуулж болно. Монгол Улсын хувьд нэг төрлийн үйл ажиллагаанд буюу төлбөрт таавар, бооцоот тоглоомын үйл ажиллагаанд татвар ногдуулдаг.

Орлого болон хөрөнгөд ногдуулж байгаа татварыг тухайн татвар төлөгчөөс шууд авна. Харин хэрэглээнд ногдуулж байгаа татварыг шууд бусаар буюу таны хэрэглээгээр дамжуулаад авдаг. НӨАТ-ын баримт бол та хэдэн төгрөгийн НӨАТ төлж байгааг илэрхийлэх санхүүгийн баримт шүү дээ.

-Дээрх татварууд ямар хувь хэмжээтэй байдаг юм бэ?

-Татвар тооцох үзүүлэлтийг илэрхийлсэн ойлголтыг татварын суурь ойлголт гэнэ. Орлогын татварыг бол олсон орлогоос нь, ҮХЭХ бол үнэлгээнээс нь, АТБӨЯХ бол цилиндрийн багтаамжаас нь бодож татвар авдаг. Үүнийг татварын суурь юм. Харин татварын хувь хэмжээ гэдэг нь орлогоос нь хэдэн хувиар татвар тооцох тухай, ҮХЭХ-ийн хувьд түүний үнэлгээний хэдэн хувиар татвар авах, НӨАТ гэхэд таны хэрэглэсэн бараа ажил үйлчилгээний хэдэн хувь нь НӨАТ юм гэх зэрэг татварыг ногдуулан тооцдог хувь хэмжээ, процентыг илэрхийлсэн ойлголт юм.

Татварын хувь хэмжээг гурван янзаар тогтоож болдог. Нэгдүгээрт, тогтмол хувь хэмжээ гэж байна. Ихэнх төрлийн татвар тогтмол хувь хэмжээтэй байдаг. Жишээ нь, ногдол ашгийн орлогоос 10 хувь, хүүгийн орлогоос 10 хувь, үл хөдлөх хөрөнгө борлуулсны орлогоос 2 хувь, урлагийн болон спортын уралдаан тэмцээний шагналаас 5 хувь, сугалааны хонжвороос 40 хувьийн татвар төлнө гэх мэт. Энэ тогтмол хувь хэмжээтэй татваруудын хувьд татварын суурь нэмэгдсэн, буурсан ялгаа байхгүй нэг л ижил хувиар татвараа тооцож, ногдуулна.

Хоёрдугаарт, өсөн нэмэгдэх татвар гэж байдаг. Энэ бол татварын суурь нь нэмэгдэхээр дагаад татвар ногдуулах хувь хэмжээ нь нэмэгдээд байдаг татварууд юм. Монгол Улсын хувьд орлогод суурилсан татвар буюу ХХОАТ, ААНОАТ дээр өсөн нэмэгдэх татварын хувь хэмжээг хэрэглэдэг. Жишээ нь, ААН-үүд одоогийн хүчин төгөлдөр мөрдөж байгаа хуулиар татвар ногдуулах орлого нь 6.0 тэрбум төгрөг хүртэл байх юм бол 10 хувийн татвар төлнө, 6.0 тэрбумаас давчих юм бол 6.0 тэрбум хүртэлх дүнгээс 10 хувиар бодоод 600.0 сая төгрөг, түүн дээр 6.0 тэрбумаас давсан дүнгийнхээ 25 хувиар татвар төлнө. Өөрөөр хэлбэл 6.0 тэрбумаас дээш болохоор татварын хувь хэмжээ нь 10 хувь биш, 25 хувь болоод нэмэгдэж байна.

Мөн ХХОАТ одоогийн хуулиар цалин түүнтэй адилтгах орлого болон шууд бус орлогын нийлбэрээр сарын татвар ногдуулах орлого 10.0 сая төгрөг хүртэл байх юм бол татвар нь 10 хувиар, сарын орлого нь 10-аас дээш 15.0 сая төгрөг хүртэл байвал 10.0 сая төгрөгөөс дээш дүнгийн 15 хувиар, сарын орлого нь 15.0 сая төгрөгөөс дээш бол давсан дүнгийн 20 хувиар бодно. Тухайн татвар төлөгчийн орлого нэмэгдэхийн хэрээр 10 хувь, 15 хувь, 20 хувь гээд татварын хувь хэмжээ дагаад нэмэгдэнэ гэсэн үг.

Ер нь татварын дахин хуваарилах үүргийн дагуу өндөр орлого олж байгаа хэсгээс нь арай илүү татвар авах, нөгөө талд нийгмийн халамж шаардлагатай хэсэгт нийгмийн үйлчилгээг хүргэхийн тулд өсөн нэмэгдэх татварын хувь хэмжээг олон улсад түгээмэл ашигладаг.

Гурав дахь нь буурах татвар гэж байдаг. Өсөн нэмэгдэх татварын яг эсрэгээр гэсэн үг. Татварын суурь нь нэмэгдэхэд татварын хувь хэмжээ багасдаг. Энэ нь тодорхой нэг салбарын үйл ажиллагааг дэмжихийн тулд хэрэглэдэг татвар. Өөрөөр хэлбэл үйл ажиллагаа нь сайжрахад, татварын суурь нь нэмэгдэх тутам татварын бодлогоор дэмжээд татварын хувь хэмжээг нь бууруулдаг гэсэн үг. Манай улсад одоо хүчин төгөлдөр мөрдөж буй хуулиудын хувьд ийм буурах зүй тогтолтой татвар байхгүй.

-Татварын хөнгөлөлтийг ямар үед хэрэглэдэг вэ?

-Татварын хуульд татварын хөнгөлөлт, татвараас чөлөөлөх гэсэн 2 ялгаатай ойлголт бий. Татварын хөнгөлөлт гэдэг нь ногдуулсан татварыг бүрэн буюу хэсэгчлэн бууруулахыг хэлнэ. 100 төгрөгийн татвар төлөх ёстой байснаас 5, 10 төгрөгийг нь бууруулах, эсвэл бүгдийг нь бууруулах гэх мэт. Харин татвараас чөлөөлнө гэдэг тухайн төрлийн татварын харилцаанаас бүр бүрмөсөн чөлөөлөхийг хэлж байгаа юм. Жишээ нь, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнийг ХХОАТ-аас чөлөөлдөг.

Татварын хөнгөлөлтийн хувьд олон төрлийн хөнгөлөлт байгаа. Тухайлбал, ААНОАТ-ын тухай хуулийн 22.9 буюу ААН-үүд нийгмийн хариуцлагын хүрээнд, нийгэмд тустай хөрөнгө оруулалт хийх, санхүүгийн дэмжлэг, тусламж, хандив үзүүлэх юм бол тухайн жилийн татвар ногдох орлогын нэг хувьтай тэнцэх дүнгээр татварын хөнгөлөлт эдэлж болох заалт бий. Энд гол шаардлага нь нийгмийн хариуцлагыг хэрэгжүүлэх хүрээнд хийгдсэн, тухайн ААН-ийн орлого олох үйл ажиллагаатай холбоогүй байх гэж заасан. Үүнд, урлаг спортыг дэмжих чиглэлээр, соёлын өвийг хамгаалах, боловсрол эрүүл мэндийг дэмжих гэх мэт маш олон төрлийн хандив, тусламж хамрагддаг.

Хөнгөлөлт гэдэг ногдуулсан буюу төлөх татварыг бүрэн буюу хэсэгчлэн багасгах харилцаа юм. Татварын хууль тогтоомжууд дээр олон төрлийн хөнгөлөлт байдаг ч үндсэн дөрвөн бүлэгт ангилж болно.

Нэгдүгээрт, татварын суурийг бууруулах хөнгөлөлт. Татварын суурь гэдэг нь татварыг ямар дүнгээс, ямар үзүүлэлтэд үндэслэн ногдуулах вэ гэсэн ойлголт. Иймээс татвар тооцох суурь дүнг нь бууруулах замаар төлөх татварыг бууруулах хөнгөлөлт байна. Тухайлбал, үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татвар байна. Гэр бүлийн хэрэгцээний газар бол нийслэлд газрын үнэлгээг 95 хувь бууруулаад, үлдсэн 5 хувьд нь татвар ногдуулна гэсэн үг. Аймагт 97 хувь, сумдад 98 хувь бууруулж тооцдог. Мөн газар тариалангийн зориулалттай газрын хувьд үнэлгээг 95 хувь бууруулаад, 5 хувиас нь татвар тооцдог.

Үргэлжлэл бий.

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин

2025 ОНЫ АРАВДУГААР САРЫН 23. ПҮРЭВ ГАРАГ. № 200 (7697)